The Indian Government executed Bhai Satwant Singh and Bhai Kehar Singh, immortalizing them as long-standing martyrs for the Sikh Panth. While physically they have been eliminated, these martyrs continue to reside within the hearts of Sikhs. The Sikh community holds deep love and reverence for Shaheed Bhai Beant Singh, Shaheed Bhai Satwant Singh, and Shaheed Bhai Kehar Singh. This is evident through the widespread observance of the Akhand Path held in their tribute, spanning cities, countries, villages, and streets where Sikhs reside. Even today, Sikhs commemorate their shaheedi day with immense pride. These three Shaheed Singhs have been revered as great martyrs of the Khalsa Panth, upholding their honor and dignity.
Renowned as valiant warriors and custodians of Sikh traditions, Shaheed Bhai Beant Singh Maloya, Shaheed Bhai Satwant Singh Agwan, and Shaheed S. Kehar Singh Mustafabad are hailed as Panthic Heroes among every Sikh child.
Birth and Family
It was the year 1962 when Bhai Satwant Singh Ji was born to Father Sardar Tarlok Singh and Mother Sardarni Pyar Kaur Ji in the village of Agwan Khurd, situated merely three kilometers from the Indo-Pak border in Gurdaspur district. S. Satwant Singh Ji was part of a family with five siblings. He completed his tenth grade at Shahpur Guraya School and pursued his higher secondary education at Dera Baba Nanak Government School.
Joining the service
In 1981, Bhai Satwant Singh Ji enlisted in the Delhi Armed Police, originating from Bareilly district in Uttar Pradesh. His exceptional shooting skills and towering stature secured him the role of the Prime Minister’s bodyguard. He served in this capacity from 1981 to 1984.
Engagement
In 1983, Bhai Satwant Singh was engaged to Bibi Surinder Kaur, the daughter of his sister-in-law’s aunt (Masi), father Sardar Virsa Singh from Panchi Jatan village. Both families arranged for their marriage to take place in 1984. However, the wedding was postponed as he couldn’t secure an extended leave from his service.
June 1984
In June 1984, Prime Minister Indira Gandhi, known for her purported ‘secular governance,’ orchestrated an assault on the Sikh community. This attack coincided with the martyrdom day of the fifth Guru, Arjan Dev Ji. She commanded a military operation involving guns and tanks aimed at Sri Darbar Sahib Amritsar and Sri Akal Takht Sahib. Thousands of Sikhs, who had gathered to commemorate Gurpurab, tragically perished due to the army’s actions. Among the victims were large congregations comprising children, old individuals, and women who were brutally martyred.
Indira Gandhi’s decision plunged the life of the Sikh community into turmoil, marking a catastrophic event. This military offensive severely challenged the dignity of the Sikh community and left the Khalsa Panth feeling profoundly disrespected. Gurbani says:
Jae Jeevai Path Lathhee Jaae || Sabh Haraam Jaethaa Kishh Khaae ||
Those who merely live shall depart in dishonor; Everything they eat is impure.
Post June 1984
After June 1984, the lives of Sikhs became immensely challenging, striving to retain their dignity and honor. History once again beckoned the need to emulate the courage and sacrifice of Shaheed Bhai Sukha Singh Ji Mari Kamboke and Bhai Mehtab Singh Ji Mirakot. Restoring the honor of the Sikh community, symbolized by the turban trampled underfoot, became an imperative task. The resurgence of Khalsa martial traditions found resonance in the hearts of S. Beant Singh, S. Satwant Singh, and S. Kehar Singh.
Three Khalsas
The three Singhs were born in distinct locations. S. Satwant Singh, S. Biant Singh, and S. Kehar Singh convened and devised a plan to seek retribution for the injustices and oppression inflicted upon the Sikh community by the Indira Gandhi Government. Both S. Biant Singh and S. Satwant Singh served as special guards for Indira Gandhi. Bhai Kehar Singh, who maintained religious fervor even during his tenure in the police force, was the uncle (Fuffar) of Bhai Beant Singh by relation.
Amritsar visit
During their gatherings, these three Singhs often engage in discussions about the happenings at Sri Darbar Sahib in June 1984, expressing a strong desire to visit Sri Amritsar Sahib. Eventually, they made their way to Sri Amritsar, and upon learning about the distressing events that transpired there, they sought strength and courage from Guru Ramdas Ji and Guru Arjan Dev Ji. Their prayers were directed towards seeking empowerment to avenge the desecration of Guru Ghar by Indira Gandhi, the perpetrator of Sikh massacres. After collectively praying to Akal Purakh with tears in their eyes, they returned to Delhi.
Amrit Sanchar
Beant Singh and Satwant Singh received the Amrit Daat from Gurdwara Moti Bagh in Delhi. Bhai Kehar Singh was already an Amritdhari Singh. United in their resolve, they were prepared to emulate the ultimate sacrifice made by Bhai Sukha Singh and Bhai Mehtab Singh. Their intention was to avenge the military assault on the revered Sikh sanctum, Sri Darbar Sahib in Amritsar.
Before Assassination
Bhai Beant Singh and Bhai Satwant Singh were never on the same shift. Beant Singh worked the day shift while Bhai Satwant Singh was assigned to the night shift. After their shifts aligned, preparations were made in the morning for their intended action. However, a logistical issue arose as Bhai Satwant Singh’s designated duty location was a bit distant from the intended spot. He managed to switch places with another officer by citing a stomach issue and mentioning the proximity of a restroom, saying, ‘I’ll stand here; you can take my place.’ This maneuver enabled him to secure the position for the assassination.
Indira Gandhi’s security detail consisted of five hundred armed soldiers on constant alert.
October 31, 1984
Indira Gandhi departed from her residence on Safdarjung Road around 9 o’clock to go to her office. Her residence was among the bungalows constructed by the British after shifting the capital from Calcutta to Delhi. Known for her discerning fashion choices, she appeared resplendent that morning in a saffron saree, possibly because this color was in the limelight on TV. On that day, she was scheduled for a personal interview with the famous playwright, actor, and comic writer, Peter Ustinov. R. K. Dhawan was accompanying her as she walked; there was a fence separating Mrs. Gandhi’s residence from her office.
Nearby stood a gate where Indira Gandhi glanced at the Sikh sub-inspector positioned there. Sardar Beant Singh Maloya, the Sikh sub-inspector, was approaching her from a distance. Her smile seemed to intensify the situation. Suddenly, he reached for his service revolver, firing six powerful shots. Simultaneously, Sardar Satwant Singh discharged his automatic carbine, targeting PM Indira Gandhi. The Prime Minister of India, who made the mistake of making enmity with Sikhs and their Guru-ghar, was assassinated by the Singhs. Once hailed as ‘Durga,’ she now lay face down on the ground, covered in soil. Sardar Beant Singh hung his walkie-talkie set on the fence and sternly directed the Indo-Tibetan Border Police personnel, saying, “We have done what we had to do, now you do what you have to do”.
Bhai Beant Singh’s Martyrdom and Bhai Satwant Singh’s Arrest
After the incident, both Singhs were apprehended by the Indo-Tibetan Border Police. While in custody, officers subjected the Singhs to mistreatment and abuse. In response, Bhai Satwant Singh seized a weapon, leading to officers firing at both of them. Bhai Beant Singh shielded Bhai Satwant Singh and bore the brunt of the bullets. Authorities aimed to portray their intervention as an attempt to protect Indira Gandhi. Unfortunately, Beant Singh succumbed to his injuries in the hospital, while Satwant Singh survived, albeit critically wounded.
Satwant Singh injured and admitted to the hospital, was seen as a potential source for unraveling the conspiracy behind the murder. The government preserved Satwant Singh’s life, yet the bullet lodged in his spine was intentionally left unremoved, causing significant pain. Despite this, he remained resolute and unwavering in his determination to uphold the Sikh spirit.
Trail
Afterward, the trial commenced. During the court proceedings, when asked about other accomplices in the conspiracy, Satwant Singh adamantly stated that there was no conspiracy involved in this murder. He asserted that it was a Khalsa action aimed at seeking retribution for the desecration of the Sikh community and its sacred places, a cause they were proud to uphold on behalf of the entire Panth.
Additionally, the government arrested and investigated Bhai Kehar Singh and S. Balbir Singh. Subsequently, Balbir Singh was released due to insufficient evidence in the case. However, both S. Satwant Singh and S. Kehar Singh received death sentences for their involvement.
A unique Marriage
Despite Bhai Satwant Singh’s death sentence, Bibi Surinder Kaur, his fiancée, remained devoted to him, acknowledging him as her husband. On 2nd May 1988, In a unique display of commitment, she solemnized her marriage with Satwant Singh’s photo in the presence of Sri Guru Granth Sahib Ji. She willingly embraced the role of a martyr’s widow. Bibi Surinder Kaur passed away on 17 January 2001.
Prison days
During his final visit to Tihar Jail, Rupinder Singh Sodhi, the lawyer representing both Singhs, expressed regret to Satwant Pyare, stating, “I’m sorry I couldn’t prevent your hanging. After today, I won’t be able to meet you anymore.” Emotion overwhelmed the lawyer’s throat.
In response, S. Satwant Singh reassured his lawyer, “Vakeel Sahib, strengthen your resolve. I’ll continue to meet you. Promise me you’ll fight my case again.”
Perplexed, the lawyer responded, “I don’t understand. The judge has decreed that on January 6, both you and Kehar Singh are to be hanged. Then how can I fight your case again, nothing can happen now.”
Satwant Singh promptly replied, “Vakeel Sahib, whenever I am reborn as a human, I’ll persist in eliminating adversaries of the Sikh community, akin to Indira Gandhi. You’ll have to continue advocating for my case. The struggle for truth and rights against oppression and tyranny will persist. I’ll keep reincarnating to uphold this fight, and you must continue to meet me.”
Witnessing Bhai Satwant Singh’s unwavering spirit, Rupinder Singh exclaimed, “I am fortunate to have had the chance, bestowed by the Akal Purakh, to represent a lion-hearted and valiant man like you. I pray to witness a brave hero like you in my next life. In a nation where there are courageous and honorable individuals like you, it can never be subdued by anyone.”
Last Meeting
On January 5, 1989, the families of Satwant Singh and Kehar Singh gathered for their final meeting. Both men displayed remarkable fortitude. Bhai Kehar Singh expressed gratitude, acknowledging their privileged fate of martyrdom in defending the sanctity of Sri Darbar Sahib. He conveyed pride in their actions, considering them a source of honor for themselves and their nation.
That same evening, Satwant Singh’s father, Bapu Tarlok Singh, visited Satwant in his confined cell at Tihar Jail at eight o’clock in the night for the last visit. Satwant was engaged in reciting Gurbani prayers. Despite the limited meeting time, Bapu Ji requested Satwant to abbreviate the prayer. However, Satwant persisted and completed the entire Path, offering Fateh afterward. He reassured his father, “Bapu ji, being the father of a brave son, why do you get disheartened? I’m aware of my imminent hanging on January 6 at four o’clock in the morning. Nevertheless, these religious practices cannot be halted.”
Recognizing it as their final meeting, Bapu Tarlok Singh expressed his desire for conversation, understanding it was their last encounter. Satwant Singh humbly shared, “My prayer at the Guru’s feet is to be reborn in your house, to experience your love in every subsequent life.” When asked if he had a message, Satwant Singh conveyed a message of Fateh to the Sikh community. He fervently wished that no innocent blood would be spilled due to his execution. He affirmed that a Singh’s duty is to confront the adversaries and oppressors of the nation, following the traditions of the Khalsa Panth.
Bapu Tarlok Singh inquired about Bhai Satwant Singh’s final wish. Satwant Singh expressed, “Bapu ji, my last wish is for you to loudly cheer ‘Jaikare’ as you leave the jail gate.”
Bapu Tarlok Singh, taken aback, questioned, “How can a father cheer when his son is going to face the gallows?”
Bhai Satwant Singh explained, “Bapu ji, as Sikhs, it’s our duty to honor the traditions of the Khalsa Panth. During the battle of Chamkaur Sahib’s Kachi Garhi, Dasmesh Pita Sahib Sri Guru Gobind Singh Ji sent his martyred sons, Shaheed Baba Ajit Singh Ji and Shaheed Baba Jujhar Singh Ji, into battle. Guru Ji himself cheered ‘Jo Bole so Nihal…Saat Sri Akaal…’ as they charged into battle. I implore you, Father, to cheer for me as well in my martyrdom. Please fulfill my last wish.”
Since January 4, incessant rain poured down, accompanied by freezing cold. Despite the downpour, press photographers from around the globe gathered outside Tihar Jail. On one side, the government prepared for the execution of the Prime Minister’s assassins, while on the other, the global media reported on the martyrdom of the two valiant Babbar lions, Bhai Satwant Singh and Bhai Kehar Singh, who had become the lifeblood of the Khalsa Panth and the Sikh community. The stage was set for these scenes and events to be relayed worldwide.
Bapu Tarlok Singh assured Bhai Satwant Singh, “I will fulfill your wish.” Exiting the jail, he bid farewell to his son with love, exchanging their final GuruFateh. Bapu Tarlok Singh and S. Gurmej Singh, Satwant’s uncle, fervently shouted ‘Jaikare’— “Jo bole so Nihal…Sat Sri Akaal…”—as they emerged from the jail gate. Cameramen and journalists joined in, capturing the moment. Journalists question Bapu Tarlok Singh ” Sardarji, Why are you shouting? Has the hanging of Bhai Satwant Singh and Bhai Kehar Singh been stopped?”
In response, Bapu Tarlok Singh explained, “No, sir. It’s a tenet of our faith that when we offer our son as a martyr, we exhibit our unwavering spirit by chanting Jaikare. We are grateful to Guru Sahib. This teaching has been imparted to us by Kalgidhar Sahib Sri Guru Gobind Singh Ji Maharaj. Today, we express our gratitude to God for making our sons martyrs.”
Journalists were observing the resolute spirit of Sikhism’s sacrifice and were astonished by how the Guru’s Singhs faced the impending hanging. A BBC London radio report featured a journalist who remarked, “In the history of the Sikhs, I have read about their superiority and fearlessness. Today, I have witnessed firsthand how the martyred Singhs embrace death with reverence, instilling fear in death itself and even in the tyrants who oppose them.”
Shaheedi Shapes Sikh History
The sacrifice of Shaheed Singhs significantly shapes Sikh history, serving as a potent source of motivation and strength for their community to endure and persist in the face of adversity, battling against malevolence and injustice. Undoubtedly, within Sikhism, the pinnacle of honor lies in martyrdom. A Singh attains martyrdom, triumphing over even death itself; it cannot extinguish his spirit. Gurbani says:
Maran Munasaan Sooriaa Hak Hai Jo Hoe Marehi Paravaano ||3||
The death of brave heroes is blessed, if it is approved by God. ||3||
Shaheedi Day -6 January 1989
On January 6, 1989, heavy rainfall enveloped the atmosphere. Nature seemed to offer fervent homage to Bhai Satwant Singh and Bhai Kehar Singh, expressing deep reverence. The entire nation’s sentiments were intertwined with the fate of these courageous individuals. Both Singhs bore the weight of the Sikh community’s aspirations and struggles. At four o’clock in the morning, the authorities brought the two Singhs to the gallows, marking a solemn moment.
As Bhai Satwant Singh and Bhai Kehar Singh chanted ‘Jo Bole So Nihal,’ resonating echoes of ‘Sat Sri Akal’ reverberated from outside. The execution took place, reminiscent of the British government’s refusal to return the bodies of Shaheed Bhagat Singh, Rajguru, and Sukhdev to their families. They were cremated on the banks of the Sutlej River, and their ashes were dispersed into the river. Similarly, the martyred bodies of Bhai Satwant Singh and Kehar Singh were not handed over to their families but were cremated within the jail premises.
Aftermath
When the cremation ceremony for the two Singhs commenced, the rain had ceased. Nature seemed to honor the martyrs on this day. However, amidst this tribute, the ruling authorities were engulfed in the flames of communalism. Their reluctance to surrender the bodies of the martyrs betrayed a lack of compassion. Lawyer S. Rupinder Singh Sodhi expressed that while understanding the government’s animosity towards the culprits in Indira Gandhi’s murder case, their antagonism toward deceased bodies remains inexplicable.
Under pressure, the authorities were compelled to scatter the ashes in Haridwar, disregarding public sentiments. During this poignant moment, members of both families were coerced to gather in police vehicles, standing together as they released the martyrs’ floral tributes into the river at Haridwar.
Bhai Satwant Singh and Bhai Kehar Singh were martyred by the Indian government. Physically, both Singhs were no more. However, the rulers cannot erase the enduring legacy of Singh and Shaheed Bhai Kehar Singh, who have ingrained themselves within the hearts of Sikhs.
The profound love and devotion of the Sikh community towards Shaheed Bhai Beant Singh, Shaheed Bhai Satwant Singh, and Shaheed Bhai Kehar Singh were evident in every city, country, village, and street—wherever Sikhs resided—by organizing Sri Akhand Path Sahib’s ceremonies during the martyrs’ commemoration. These three Shaheed Singhs were revered as eminent martyrs of the Khalsa Panth, upholding the honor and dignity of the community.
–Kharku Yodhe (2016), Bhai Maninder Singh Bajja
ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਗਵਾਨ
ਭਾਰਤੀ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਲਾ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰੀਰਕ ਪੱਖੋਂ ਤਾਂ ਦੋਵਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਵੱਸ ਚੁੱਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ,ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਤੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ,ਹਰ ਦੇਸ਼,ਪਿੰਡ-2,ਗਲੀ-ਮੁਹੱਲੇ ਜਿਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਵੱਸਦੇ ਸੀ,ਸੀ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਭੋਗ ਪਾਏ ਗਏ। ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਕੌਮ ਦੀ ਅਣਖ ਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਅਣਖ,ਗੈਰ,ਖਾਲਸਾਈ ਰਵਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ,ਜੁਝਾਰੂ ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਸ. ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਲੋਆ, ਸ਼ਹੀਦ ਸ. ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਗਵਾਨ ਖੁਰਦ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸ. ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ. ਮੁਸਤਫਾਬਾਦ ਦਾ ਨਾਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਬੱਚਾ ਬੱਚਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।
ਜਨਮ ਅਤੇ ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ
ਸ਼ਹੀਦ ਸ. ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸੰਨ 1962 ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਸ. ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ,ਮਾਤਾ ਸਰਦਾਰਨੀ ਪਿਆਰ ਕੌਰ ਜੀ ਦੇ ਕੁੱਖੋਂ ਪਿੰਡ ਅਗਵਾਨ ਖੁਰਦ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਹੋਇਆ। ਪਿੰਡ ਅਗਵਾਨ ਖੁਰਦ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਸਰਹੱਦ ਤੋਂ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹਟਵਾਂ ਹੈ। ਸ. ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪੰਜ ਭੈਣ ਭਰਾ ਹਨ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਗੁਰਾਇਆ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਤੇ ਫਿਰ ਹਾਇਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਲਈ ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ।
ਨੌਕਰੀ ਵਿਚ ਭਰਤੀ
ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸੰਨ 1981 ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ ਦੇ ਬਰੇਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਆਰਮਡ ਪੁਲਸ ਲਈ ਭਰਤੀ ਹੋਏ। ਚੰਗਾ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਬਾਜ਼ ਤੇ ਉੱਚਾ ਲੰਮਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਅੰਗ-ਰਖਿਅਕ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਆਪ ਸੰਨ 1981 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1984 ਤੱਕ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ‘ਤੇ ਰਹੇ।
ਮੰਗਣੀ
ਸੰਨ 1983 ਵਿਚ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਆਪ ਦੇ ਭਰਾਤਾ ਤੇ ਭਰਜਾਈ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਸੀ ਦੀ ਧੀ ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਜੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਸ. ਵਿਰਸਾ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਜੱਟਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸੰਨ 1984 ਵਿਚ ਦੋਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਚਲੀ ਪਰ ਸ. ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਵਿਆਹ ਅੱਗੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਜੂਨ 1984
ਜੂਨ 1984 ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਗੈਰ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਗੁਰਪੁਰਬ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਲ ਤਖਤ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਤੋਪਾਂ ਤੇ ਟੈਂਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਗੁਰਪੁਰਬ ਮਨਾਉਣ ਆਈਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸੰਗਤਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬੁੱਢੇ, ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਸਨ, ਬੜੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਜਿਉਣਾ ਹਰਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਸ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਤੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਗ਼ੈਰਤ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਫੁਰਮਾਣ ਹੈ:
“ਜੇ ਜੀਵੈ ਪਤ ਲਥੀ ਜਾਇ॥ ਸਭ ਹਰਾਮ ਜੇਤਾ ਕਿਛੁ ਖਾਇ॥”
ਜੂਨ 1984 ਘਲੂਘਾਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਜੂਨ 1984 ਦੇ ਘਲੂਘਾਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਹਰਾਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਕਤ ਦੀ ਤਵਾਰੀਖ਼ ਮੁੜ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੰਬੋਕੀ ਮਾੜ੍ਹੀ ਤੇ ਭਾਈ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮੀਰਾਕੋਟ ਵਾਂਗ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ‘ਤੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਰੋਲੀ ਗਈ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦੀ ਪੱਗ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸ. ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ,ਸ. ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸ. ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਖਾਲਸਾਈ ਜੁਝਾਰੂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਨੇ ਅੰਗੜਾਈ ਲਈ।
ਤਿੰਨ ਸਿੰਘ ਸੂਰਮੇ
ਤਿੰਨ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਅਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਜੰਮੇ ਪਲੇ ਸਨ। ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ,ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਥਾਂ ਬੈਠ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੋਈ ਬੇਪਤੀ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਣਖ ਨੇ ਉਬਾਲਾ ਖਾਧਾ। ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਇੰਦਰਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਾਰਦ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਪੁਲਸ ਵਿਚ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਰੁਚੀਆਂ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਹ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਵਿਚ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਫੁਫੜ ਲੱਗਦਾ ਸੀ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਰਸ਼ਨ
ਜਦੋਂ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਲੋਚਦੇ। ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਗਏ ਤੇ ਉਥੇ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਪਾਸ ਅਰਦਾਸਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਬਲ ਤੇ ਹੌਂਸਲਾ ਬਖ਼ਸ਼ੋ,ਤਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਬੇਅਦਬੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਕਾਤਲ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਪਾਸੋਂ ਲੈ ਸਕੀਏ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਭਿਜੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰ ਕੇ ਵਾਪਸ ਦਿੱਲੀ ਪਰਤੇ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸੰਚਾਰ
ਭਾਈ ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੋਤੀ ਬਾਗ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਨ ਕੀਤਾ। ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਸੀ ।ਤਿੰਨਾਂ ਗੁਪਤ ਥਾਂ ਬੈਠ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਬਣਾ ਲਈ। ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਦੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਡਿਊਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦੀ। ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਸਵੇਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਡਿਉਟੀ ਸ਼ਾਮ ਵੇਲੇ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਵੇਰ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਗਵਾ ਲਈ।
ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਹਿਫਾਜ਼ਤੀ ਦਸਤੇ ਵਿਚ ਪੰਜ ਸੋ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਜਵਾਨ ਹਰ ਵਕਤ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
31 ਅਕਤੂਬਰ 1984
31 ਅਕਤੂਬਰ ਵਾਲੀ ਸਵੇਰ ਤਿਆਰੀ ਪੂਰੀ ਸੀ, ਪਰ ਇੱਕ ਗੜਬੜ ਹੋ ਗਈ। ਸ. ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲੇਂਗ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੀਤੀ ‘ਮੇਰਾ ਪੇਟ ਖ਼ਰਾਬ ਹੈ, ਯਹਾਂ ਪਖਾਨਾ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ, ਸੈਂ ਯਹਾਂ ਡਿਊਟੀ ਕਰਤਾ ਹੂੰ, ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਚਲਾ ਜਾ।’ ਇੰਝ ਕੰਮ ਸਿੱਧਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਰ ਬੀਬੀ ਇੰਦਰਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬੁਲੇਟ-ਪਰੂਫ਼ ਜੈਕਟ ਪਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਜੈਕਟ ਭੁੱਲ ਗਈ ਸੀ ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਘਰ ਤੋਂ ਦਫ਼ਤਰ ਤਕ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਵਾੜ ਟਪਦਿਆਂ ਹੀ ਮੋਤ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਜੀ ਆਇਆਂ’ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਰਕਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਸ. ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸ. ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨੇ ਬੀਬੀ ਇੰਦਰਾ ਦੇ ਪਾਣ-ਪੰਖੇਰੂ ਉਡਾ ਦਿੱਤੇ ਸੀ। ਜਿਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ‘ਦੁਰਗਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਚੌਫਾਲ ਲਿਟੀ ਪਈ ਸੀ, ਮਿੱਟੀ ਘੱਟੇ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਹੋਈ ਬੇਇਜ਼ਤੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲਿਆ।
ਭਾਈ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗਿਰਫਤਾਰੀ
ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿਚ ਸ. ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮੌਕੇ `ਤੇ ਹੀ ਕਮਾਂਡੋਜ ਦੁਆਰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ,ਪਰ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ । ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਕਤਲ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਭੇਦ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।
ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਚਾ ਲਿਆ ਪਰ ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਗੋਲੀ ਨੂੰ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਨਾ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬੜੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਪਹੁੰਚਦੀ ਸੀ,ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ।
ਕੇਸ ਚਲਣਾ
ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਪੁੱਛਣ ‘ਤੇ ਕਿ ਇਸ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕੌਣ-2 ਹਨ। ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਫ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਕਤਲ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕੋਈ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਦੇ ਬਦਲੇ ਦੀ ਜੁਝਾਰੂ ਕਾਰਵਾਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਨ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਥ ਨੂੰ ਮਾਣ ਹੈ।
ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰਕੇ ਸ. ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ. ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਇਸ ਕੇਸ ਵਿਚ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਬੂਤ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸ. ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ. ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਕਤਲ ਕੇਸ ਵਿਚ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਅਨੋਖਾ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ
ਸ. ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੰਗੇਤਰ ਬੀਬੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸ. ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੋਟੋ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਹਜ਼ੁਰੀ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਦੀ ਵਿਧਵਾ ਬਣਨਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ।
ਜੇਲ੍ਹ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ
ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸ. ਰੂਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਤਿਹਾੜ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਮਿਲਣ ਆਏ,ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਤਵੰਤ ਪਿਆਰੇ ਮੈਨੂੰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕਿਆ। ਹੁਣ ਅੱਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸਕਾਂਗਾ ਤੇ ਵਕੀਲ ਦਾ ਗਲਾ ਭਰ ਆਇਆ। ਸ. ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵਕੀਲ ਸਾਹਿਬ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਮਨ ਤਕੜਾ ਕਰੋ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਰਹਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਕੇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਲੜਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰੋ, ਵਕੀਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਜੱਜ ਨੇ 6 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਸ. ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਕੇਸ ਮੁੜ ਕਿਵੇਂ ਲੜ ਸਕਾਂਗਾ,ਹੁਣ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।
ਵਕੀਲ ਸਾਹਿਬ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਦਾ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਵਾਂਗ ਸਫਾਇਆ ਕਰਦਾ ਰਹਾਂਗਾ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਤੇਰੇ ਕੇਸ ਦੀ ਪੈਰਵਾਈ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ। ਹੱਕ ਸੱਚ ਦੇ ਪਾਂਧੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ੁਲਮ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਖਿਲਾਫ਼ ਜਦੋ-ਜਹਿਦ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਰਹਾਂਗਾ ਤੇ ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਦਾ ਰਹਾਂਗਾ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਰਹਿਣਾ। ਸ. ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵੇਖ ਕੇ ਸ. ਰੂਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ,ਧੰਨ ਭਾਗ ਹੈ ਮੇਰੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ੇਰ ਦਿਲ ਮਰਦ,ਬਹਾਦਰ,ਸੂਰਮੇ ਦਾ ਕੇਸ ਲੜਨ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਬਹਾਦਰ ਸੂਰਮੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਵਿਚ ਵੀ ਕਰਦਾ ਰਹਾਂ। ਜਿਸ ਕੌਮ ਵਿਚ ਸਤਵੰਤ ਸਿਆਂ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਸੂਰਬੀਰ ਤੇ ਅਣਖ ਵਾਲੇ ਹੋਣ,ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦਬਾਇਆ ਕਦੇ ਦਬਾਈ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ।
ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ
5 ਜਨਵਰੀ 1989 ਨੂੰ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਦੋਵੇਂ ਸਿੰਘ ਬੜੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਸਨ। ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬੜੇ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੇ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੀ ਰਾਖੀ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾਉਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਤੇ ਸਾਡੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਕੀਤੇ ਕਾਰਜ ‘ਤੇ ਮਾਣ ਹੈ। ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿਤਾ,ਬਾਪੂ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ 5 ਜਨਵਰੀ 1989 ਨੂੰ ਰਾਤ ਦੇ ਅੱਠ ਵਜੇ ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਤਵੰਤ ਨੂੰ ਤਿਹਾੜ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਬੰਦ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਗਏ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਪਾਠ ਜਲਦੀ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਛੋਟੀ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਪਰ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੂਰਾ ਪਾਠ ਕਰਕੇ ਭੋਗ ਪਾ,ਫਤਹਿ ਬੁਲਾਈ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਿਤਾ ਜੀ ਇਕ ਬਹਾਦਰ ਬੇਟੇ ਦੇ ਪਿਤਾ ਹੋ ਕੇ ਦਿਲ ਕਿਉਂ ਛੋਟਾ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ 6 ਜਨਵਰੀ,ਸਵੇਰੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਮੈਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਬਾਪੂ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਆਖਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੈ,ਕੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ,ਆਪਾਂ ਫੇਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣਾ। ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਗੁਰੂ-ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਇਹੀ ਅਰਦਾਸ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਹਰ ਜਨਮ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਣਦਾ ਰਹਾਂ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੁਨੇਹਾ। ਤਾਂ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਫਤਹਿ ਬੁਲਾਉਣੀ। ਮੇਰੀ ਇੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮੋਤ ਦੇ ਬਦਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੇਗੁਨਾਹ ਦਾ ਖੂਨ ਨਾ ਬਹਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮ ਕੌਮ ਦੇ ਵੈਰੀਆਂ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤੇ ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਬਾਪੂ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ “ਕੋਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ “ਬਾਪੂ ਜੀ ਮੇਰੀ ਆਖਰੀ ਇੱਛਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਗੇਟ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਉ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਨਾਲ ਜੈਕਾਰਾ ਗਜਾਉਣਾ।”
ਬਾਪੂ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ,“ਸਤਵੰਤ ਸਿਹਾਂ,ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ?ਪੁੱਤਰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਫੰਦੇ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਪਿਤਾ ਜੈਕਾਰੇ ਗਜਾਏ।”
ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਪਿਤਾ ਜੀ,ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦਿਨਾਂ ਰਵਾਇਤਾਂ ਉੱਤੇ ਚਲਣਾ ਹੀ ਸਾਡਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ। ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕੱਚੀ ਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਜੰਗ ਵੇਲੇ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਬਾਬਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਜੰਗ ਵਿਚ ਤੌਰ ਤੇ ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ,ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਲਾ ਕੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਜੈਕਾਰੇ ਲਾ ਕੇ ਤੋਰਨਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਹੈ।
4 ਜਨਵਰੀ ਤੋਂ ਹੀ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਮੋਹਲੇ-ਧਾਰ ਮੀਂਹ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅੱਤ ਦੀ ਠੰਢ ਸੀ। ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੀ ਪ੍ਰੈਸ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੇ ਫ਼ੋਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ਰ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਤਿਹਾੜ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਸਰਕਾਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਅੰਜਾਮ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੀ ਪ੍ਰੈਸ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਧੜਕਣ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਦੋ ਜੁਝਾਰੂ ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰਾਂ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਖੜੀ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇਰੀ ਇਹ ਇੱਛਾ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਪੁਰੀ ਕਰਾਂਗਾ।
ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਦੇ ਕੇ ਤੇ ਆਖਰੀ ਫਤਹਿ ਬੁਲਾ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ। ਬਾਪੂ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚਾਚਾ ਸ. ਗੁਰਮੇਜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਗੇਟ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਹਾਲ,ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਗਜਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੈਮਰਾ ਮੈਨ ਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵੀ ਆਪਦੀ ਹਰਕਤ ਵਿਚ ਆ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਤੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਜੀ,ਤੁਸੀਂ ਜੈਕਾਰੇ ਛੱਡ ਰਹੇ ਹੋ,ਕੀ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਰੁਕ ਗਈ ਹੈ?
ਬਾਪੂ ਤਰਲੋਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ਨਹੀਂ ਜੀ,ਸਾਡੇ ਧਰਮ ਦਾ ਅਸੂਲ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਲਈ ਤੋਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਜੈਕਾਰਾ ਗਜਾ ਕੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਨੂੰ ਕਲਗੀਧਰ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਲਈ ਤੋਰ ਕੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਪੱਤਰਕਾਰ,ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਸਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੰਘ ਫਾਂਸੀ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮਖੌਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ ਲੰਡਨ ਦੀ ਰੇਡੀਓ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਤੇ ਬੇਖੋਫੀ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ ਪਰ ਅੱਜ ਅੱਖੀਂ ਵੀ ਵੇਖ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘ ਕਿਵੇਂ ਮੌਤ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੌਤ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਕੰਬਦੀ ਹੈ ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹਾਕਮ ਸਹਿਮ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਕੌਮ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦੀ
ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ‘ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿਣ,ਬਦੀ ਤੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੀ ਹੈ, ਬਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖੀ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਰੁਤਬਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਕੇ ਮੌਤ ਉੱਤੇ ਵੀ ਫਤਹਿ ਪਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਮੌਤ ਉਸਨੂੰ ਮਾਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਫੁਰਮਾਣ ਹੈ:
“ਮਰਣੁ ਮੁਣਸਾ ਸੁਰਿਆ ਹੱਕ ਹੈ, ਜੋ ਹੋਇ ਮਰਨਿ ਪਰਵਾਣੋ॥”
6 ਜਨਵਰੀ 1989 ਨੂੰ ਮੋਹਲੇ-ਧਾਰ ਵਰਖਾ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੁਦਰਤ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਫੁੱਲ ਭੇਟ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਮੁੱਚੀ ਕੌਮ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੋਵਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਦੋਵਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਪੰਡ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕ ਲਈ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੋਵੇਂ ਸਿੰਘ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਰੱਸਾ ਚੁੰਮਣ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਤੜ੍ਹਕੇ ਸਵੇਰੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਕਾਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਣ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ।
ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ,ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਦੇ ਜੈਕਾਰੇ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਬਾਹਰ ਤੱਕ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਦੋਵਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਗੋਰਿਆਂ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਰੱਸੇ ਚੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੁ ਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰਸਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ,ਸਗੋਂ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਕੰਢੇ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਕੇ ਅਸਥੀਆਂ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਰੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇਹਾਂ ਵਾਰਸਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੇਲ੍ਹ ਅੰਦਰ ਹੀ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਜਦੋਂ ਦੋਵਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀਆਂ ਦੇਹਾਂ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਬਾਰਸ਼ ਰੁਕ ਗਈ ਸੀ। ਅੱਜ ਕੁਦਰਤ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨਾਲ ਨਿਆਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਹਾਕਮ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿਚ ਸੁਲਝ ਰਹੇ ਸਨ। ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਦੇਹਾਂ ਦੇਣ `ਤੇ ਕਾਲੇ ਦਿਲ ਕੰਬ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਕੀਲ ਸ. ਰੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੋਢੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਕੇਸ ਦੇ ਮੁਜ਼ਰਜਮਾਂ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੀ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ hai,ਪਰ ਮਿਰਤਕ ਦੇਹਾਂ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਅੱਤ ਦਰਜੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਉਲਟ ਹਰਿਦੁਆਰ ਜਬਰੀ ਫੁੱਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੋਵਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਜਬਰੀ ਪੁਲਸ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿਚ ਬਿਠਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਨਾਲ ਖੜਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਫੁਲ ਹਰਿਦੁਆਰ ਨਦੀ ਵਿਚ ਜਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਗਏ।
ਭਾਰਤੀ ਹਕੂਮਤ ਵੱਲੋਂ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਕੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ| ਸਰੀਰਕ ਪੱਖੋਂ ਤਾਂ ਦੋਵਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਵੱਸ ਚੁੱਕੇ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ|
ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਬਿਅੰਤ ਸਿੰਘ, ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਕੇਹਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਤੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਸ਼ਹਿਰ,ਹਰ ਦੇਸ਼, ਪਿੰਡ-2,ਗਲੀ-ਮੁਹੱਲੇ ਜਿਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਵੱਸਦੇ ਸੀ,ਸ੍ਰੀ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਭੋਗ ਪਾਏ ਗਏ| ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਮਾਗਮ ਵਿਚ ਤਿੰਨਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਕੌਮ ਦੀ ਅਣਖ ਤੇ ਇਜਤ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
–ਖਾੜਕੂ ਯੋਧੇ (2016), ਭਾਈ ਮਨਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਾਜਾ
