Blog

Sant Baba Jarnail Singh Ji Khalsa Bhindranwale initiated the struggle for Sikh Rights and a Sikh Homeland, with countless Singhs, Singhanis, and Bhujangis sacrificing their lives. Despite the government’s claim that these individuals are uneducated and lack of resources, martyrs like Dr. Jagdish Singh Buttar (Dr. Gurnam Singh Buttar MBBS) disproved this narrative, showcasing educated and belonging to a well-settled family, committed contributors to the Sikh Panth cause.

Freedom Fighter Father

After his release from jail, Bhai Sahib realized that remaining at home would lead to re-arrest by the police, possibly resulting in his death in a Fake encounter. Therefore, upon being granted bail in April 1987, during a gathering of AISSF Singhs at Sri Darbar Sahib, he declared his commitment to the Khalistan struggle, ready to embrace martyrdom if necessary. Consequently, he resigned from his profession as a doctor.

According to Punjab Medical College records, he attained his MBBS degree in June 1987. Despite being assigned to Qadian station for his internship, his active involvement in the Sikh rights movement took precedence. While he could have pursued a comfortable professional life, he prioritized the Kharku’s struggle, earning respect from both civilians and law enforcement.

Some officers remarked on Dr. Gurnam Singh’s unorthodox decision, questioning why an educated and intelligent individual would choose the path of a Kharku Life. He fervently advocated for Khalistan day and night, displaying an unwavering dedication to sacrificing his life for the movement. It’s often said that if a learned doctor fails to discern life’s true essence, what hope remains for the common man’s understanding?

Guerrilla Kharku Life

Following this, Dr. Buttar embarked on a guerrilla lifestyle to fully engage in the Sikh struggle. Appointed by Bhai Gurjit Singh and the Panthic Committee as the convener of the AISSF, he actively participated in the fight for Sikh freedom. He conveyed a message to his family not to wait for his return. Dr. Buttar took it upon himself to educate new recruits about the challenges of guerrilla life, including the risks of capture, police brutality, and staged encounters. He aimed to ensure that every participant in the struggle understood their responsibilities fully.

During internal conflicts within the AISSF, Dr. Buttar consistently sided with truth and justice. He held a deep admiration for Baba Gurbachan Singh Manochahl and advocated for actions that would foster a positive public perception of the Khalistan movement.

Unique Vision

Dr. Gurnam Singh Buttar possessed a rare vision in the Khalistan struggle, advocating for a democratic approach uncommon among Sikhs involved in the movement. He believed that relying solely on weapons in the war was self-destructive and emphasized the importance of spreading the principles of the struggle through propaganda to the masses. However, the Brahmanical government viewed those advocating for a Khalsa state as more dangerous than armed militants.

Colleagues described Dr. Buttar as having an impressive personality and a wealth of knowledge, making a quick impression on educated youth with his charismatic persuasion skills.

Amidst the challenges of the movement, including infiltration by criminals and government-backed individuals, Dr. Buttar expressed deep concern. He lamented that some individuals joined the struggle solely for personal gain, which he believed posed a greater threat than government oppression.

Respected by all Kharkus due to his education and integrity, Dr. Buttar constantly worked to unite the Sikh Struggle. Recognizing the importance of grassroots support, he vehemently opposed tactics such as issuing threatening letters, extortion, and kidnapping. Whenever he learned of such incidents, he promptly intervened, visiting the families of victims and urging them to report extortion attempts to him directly.

Once upon a time, Dr. Buttar’s relatives received a threatening letter purportedly from a Kharku, demanding a sum of money by a certain date, accompanied by menacing implications. Concerned, the relatives sought Bhai Buttar’s counsel in Amritsar, bringing along his father. After hearing about the situation, Dr. Buttar took decisive action. He wrote a stern letter to the sender of the threatening missive, expressing his deep concern about the troubling trend. He shared his worries with his father and relatives, emphasizing the dangerous consequences of weapons falling into the hands of uneducated individuals lacking an understanding of the Sikh struggle for independence. Dr. Buttar lamented the weakening of organizational structures and increased government infiltration within the movement, warning of dire consequences if the movement deviated from its principles. Despite these challenges, he maintained faith in Waheguru’s guidance.

Dr. Gurnam Singh Buttar, a stalwart in the Sikh struggle, was known for his principled leadership. While he sought support from neighboring countries for weapons, his close associates revealed his desire to establish diplomatic ties with larger nations beyond Pakistan. This stance likely influenced his reluctance to seek refuge in neighboring countries to protect his life, emphasizing his commitment to maintaining integrity and principles.

Dr. Buttar emphasized the importance of seeking refuge or assistance from parties sympathetic to our cause and stronger than our enemies. If not, he advocated for promptly establishing diplomatic relations with other states, organizations, and human rights groups.

However, Sikhs didn’t take advantage of Dr. Buttar’s foresight, as the states that seemed supportive turned out to be opportunistic. Dr. Buttar not only participated in the Kharku movement in Punjab but also worked to establish comprehensive relationships with other states and organizations striving for independence, such as Nagaland, Maoists, and Kashmiris.

He believed in the strategy of “Kapal ki Sandhi”, aiming to strengthen Sikh forces by aligning with the enemies of our enemies, ensuring a treaty where both parties’ rights were respected equally. Dr. Buttar aimed to unite anti-enemy movements, intensifying and prolonging the Sikh struggle while forging alliances with countries supporting other liberation movements.

Dr. Buttar stressed the importance of seeking guidance from elders and educated individuals, cautioning against taking refuge with political leaders, especially those in power like the Congress party, whose interests might conflict with the movement’s goals. Moreover, he highlighted the importance of assessing a person’s character beyond immediate help, warning that many leaders failed to genuinely support Kharkus, often betraying them to the police, leading to tragic martyrdoms.

Resolution of Khalistan –December 1987

On December 27, 1987, at the Fatehgarh Sahib Assembly, the Sikh community gathered to commemorate the martyrdom day of the younger Sahibzadas, as they did every year. The atmosphere was charged with devotion, with a large gathering of Sikh Sangat present. People filled the roads, the langar area, the Gurdwara Sahib, and the political stages. Since the attack on Darbar Sahib in 1984, Sikhs were fervently attending such gatherings to hear about the Future of the Sikh struggle.

On this particular day, leaders from various panthic stages addressed the Sikh Sangat. However, the Sangat showed little interest in political speeches, as traditionally they were just targeting the Congress party.

As Akali leader Parkash Singh Badal was delivering his speech, a group of Sikh youths suddenly appeared on stage, drawing attention with their spirited slogans. The Sangat erupted with enthusiasm as these young men, dressed in traditional black and yellow turbans and kurta-pajamas, marched proudly forward. They were fearless, disregarding the presence of police officers nearby. By the time they respectfully paid homage to Sahib Sri Guru Granth Sahib Ji and took their seats on stage, Mr. Badal had concluded his speech. The deadly weapons subtly displayed in their attire spoke volumes without a word uttered.

Stage Secretary Sardar Ratan Singh and others accorded priority to this group of Kharkus, displacing the previous speakers. The announcement of their arrival drew people from far and wide to the stage. The stage secretary announced, “Now, Dr. Gurnam Singh, representing the Panthic Committee and the Sikh Students Federation (Bhai Gurjit Singh), will address the Sangat.” The young group stood on stage, chanting slogans of ‘Bole So Nihal, Sat Sri Akal, Raj Karega Khalsa…’.

The Sangat was filled with immense enthusiasm as Dr. Gurnam Singh Buttar, representing the AISSF and the Panthic Committee, began his speech with great ease. His words were firm and resonated with maturity. Dr. Buttar’s message was clear: “The Sikh goal is Khalistan… Nothing is acceptable except Khalistan. Any Akali leader who negotiates with the central government and compromises will meet the fate of Longowal (assassination). If the government wishes to engage in dialogue, it must be with the Jathebandis fighting for Khalistan.”

Dr. Buttar’s impassioned and determined speech about the future of the Sikh community received cheers and slogans of support from the Sangat. As the ‘Resolution of Khalistan’ was passed, the entire Sangat approved it with raised hands. A total of 12 resolutions were passed, leaving the traditional thinkers on stage visibly moved. The stage was now dominated by the Kharkus. After making their announcements, the group disappeared amidst chants of Khalistan, leaving the police standing idly by.

Subsequently, traditional leaders continued their speeches from the stage, but the Sangat paid little attention to them. The following day, on December 28, 1987, newspapers reported the ‘Resolution of Khalistan Passed by Seizing the Stage.’ Government authorities began efforts to identify the individual who had openly threatened the regime by advocating for Khalistan, cautioning traditional-minded leaders who still adhered to the Indian Constitution and pursued power at the expense of Sikh bloodshed.

Days later, government records noted Dr. Gurnam Singh as a warrior from Buttar village in Gurdaspur district. His real name, Sardar Jagdish Singh, was associated with many fighters like Dr. Pritam Singh Gurdaspuri at Fatehgarh Sahib, equipped with weapons ready to defend against any threat to the Panth.

Atrocities on the family

Following these events, the police, under the command of Gobind Ram, began harassing the family. While many other Singhs in the village were also engaged in the Kharku Movement and faced police brutality, the government hesitated to target the family of Bhai Jagdish Singh Buttar. Only those who lived through those days truly understand the anguish experienced by parents whose sons were deeply committed to the Panthic cause.

The police would apprehend Mohinder Singh, Dr. Buttar’s elder brother, and his father S. Dalip Singh, taking them to the police station for interrogation in an attempt to force Dr. Buttar’s surrender. On one occasion, Batala SSP Gobind Ram directly addressed Dr. Buttar’s father, S. Dalip Singh, a freedom fighter himself, saying, “Your son is intelligent. He should surrender and lead a comfortable life. Otherwise, we will eliminate him in a real or fake encounter.”

Federation Politics

In October 1987, news surfaced about differences within the Panthic Committee fighting for Khalistan and the Jathedar of Akal Takht Sahib, Prof. Darshan Singh. On October 16, 1987, Bhai Jasbir Singh Rode announced the removal of Prof. Darshan Singh from his position as Jathedar. Bhai Jasbir Singh Rode, Sant Bhindranwale’s nephew, assumed the role of Jathedar Akal Takht Sahib with strong support from the Sangat and Sant Bhindranwale’s family. His potential release in February-March was welcomed by Kharkus, expecting him to uphold Sant Bhindranwale’s ideals.

However, after his release on March 4, 1988, Bhai Rode began advocating for ‘complete freedom’ instead of specifically mentioning ‘Khalistan’. This change sparked concerns that Bhai Rode was aligning with the government’s agenda, intending to serve as a liaison between Kharkus and the government, tarnishing his image.

Controversies also arose around Federation President Bhai Gurjit Singh’s relationship with Bhai Jasvir Singh Rode. As a result, the leadership of Bhai Gurjit Singh’s Federation was transferred to Bhai Daljit Singh Bittu.

Subsequent events, including the Black Thunder incident, severely damaged Bhai Rode’s reputation, leading the Khalistani movement to distance itself from him. While Sant Bhindranwale’s family remained respected, Bhai Rode faced significant criticism. Bhai Manjit Singh faced fewer controversies as he was in Jodhpur jail.

Amidst this turmoil, a group of federations emerged under the leadership of Dr. Gurnam Singh Buttar. Another federation was led by Bhai Gurnam Singh Bundala. The Buttar Federation had closer ties to Baba Gurbachan Singh Manochahal and Damdami Taksal. Dr. Buttar was believed to have played a significant role in shaping the policies of the Bhindranwale Tiger Force of Khalistan (BTFK).

Federation fellow Singh

Some prominent individuals among Dr. Buttar’s federation teammates included: Baba Gurbachan Singh Manochahal, Convener Bhai Daler Singh, Bhai Sulakhan Singh Qadian, Bhai Jatinder Singh Jalandhar, Jagjit Singh Patiala, Tajinder Singh Hoshiarpur, Dr. Jagdish Singh Bathinda, Secretary Jaskaran Singh, Bhai Harnek Singh Sangha, Bhai Baldev Singh (Gurdaspur), Bhai Kuldeep Singh (Amritsar), Bhai Nirmal Singh (Jalandhar), Ranveer Singh (Hoshiarpur), Gurmukh Singh (Bathinda), Jagbir Singh (Patiala), Dr. Pritpal Singh (Faridkot), Dr. Navraj Singh (Ferozepur), Bhai Hardev Singh (Sangrur), Bhai Hardial Singh (Kapurthala), Bhai Jaswinder Singh (Ropar), Bhai Ranjit Singh (Patti) etc. were prominent names.

Martyrs of Buttar village

In addition to Dr. Gurnam Singh from Buttar Khurd village, other martyrs from the village include Bhai Harjinder Singh Buttar, Bhai Kulwant Singh Buttar, Bhai Amarjit Singh Buttar, Bhai Ranjit Singh Buttar, Bhai Harjit Singh (martyred on April 29, 1992), and Bhai Sukhdev Singh (martyred on January 5, 1993).

Father-Son’s Last meeting

During the Kharku struggle, once Dr. Buttar found himself in need of money. He dispatched a brief letter to his father through a Singh, which read as follows: “Respected Father, Waheguru Ji Ka Khalsa, Waheguru Ji Ki Fateh. By the grace of Guru Patshah Ji, I am in Chardikla and pray for your well-being at the Guru’s feet. Father, I require Rs. 5000 for a personal matter, kindly send it through this Singh. If the Guru Sahib blesses me, I will certainly reimburse the amount from my earnings. The funds from the Kharku struggle are akin to poison for me. Your son and servant of the Panth – Jagdish Singh”.

Throughout his guerrilla life, Dr. Gurnam Singh Buttar maintained no contact with his family. However, in early 1988, father and son finally reunited. Father S. Dalip Singh, who had longed to see his son, was granted a meeting in Jalandhar through an organization member. Dr. Buttar, once a farmer turned doctor, now adorned the Khalsa attire – a gray Cholla, blue turban, and kirpan with a gatra over the Cholla. Upon seeing his father, he greeted him with folded hands, “Bhapa ji, Waheguru ji ka Khalsa, Waheguru ji ki fateh.”

As they exchanged family news, tears welled up in the father’s eyes, moved by his son’s dedication to the cause. Dr. Buttar, noticing his father’s emotion, spoke earnestly, “Bhapa Ji, if I had known my presence would bring tears to your eyes, I would never have come. A father of a warrior must foresee the future. Bhapa Ji… I understand you worked hard to make me a doctor, but this Panthic duty surpasses materialistic pursuits. We are sons of a Guru who didn’t shed a tear despite sacrificing his entire family. You may not realize the hardships yet to come.”

Quoting Sant Ram Udasi’s poem, Dr. Buttar continued, “You may not find my body, nor will you know anything of mine.” His father, deeply moved, replied courageously, “Jagdish! No, my son, I’m proud of your path. I too rebelled against the government and fought for the country’s freedom like you. My tears are of regret for not being alongside you. Stay strong, but remember not to harm the struggle or hang your head in shame. Even with the Guru’s guidance, never let the Panth down.”

Embracing each other, father and son exchanged heartfelt sentiments, symbolizing the unwavering commitment of a warrior to his cause and the enduring support of a father.

Martyrdom –12 April 1988

Infiltrators within the movement were informing the government about individuals proposing new ideas to revive the Khalistani movement. Dr. Buttar’s name appeared in police documents, indicating that his continued existence would strengthen the movement. Consequently, the government intensified its efforts to apprehend Dr. Buttar.

Finally, on April 9, 1988, the Punjab Police closed in on Dr. Gurnam Singh near Sports College Jalandhar. Swaran Singh Ghotna, armed with information from an informant, intercepted Dr. Buttar while he was cycling after completing a special task. Despite not being armed, Dr. Buttar was taken into custody after the police rammed his bicycle with their car.

Eyewitnesses reported that Dr. Buttar was ruthlessly beaten by the police at the scene until he lost consciousness in the afternoon. He was then transported to Kapurthala by SSP Swaran Ghotna. Over the next two days, Dr. Buttar endured inhuman torture. His body was subjected to brutal assaults: his limbs were broken, his thighs were torn and filled with salt, the locks on his hands and feet were severed, and his body was burned with hot presses. Despite the excruciating torture, Dr. Buttar did not betray any Singh nor did he jeopardize the organization further. The police were aware of Dr. Buttar’s influential role among Kharku leaders, who sought his guidance and advice.

On April 10, Justices Ajit Singh Bains and Gurbhajan Singh Gill, along with others, demanded that the government present Dr. Buttar before the court, but the DSP did not respond. Swaran Singh, Kehar Singh, and the police station in-charge Puran Singh subjected him to inhuman torture. According to reports, Dr. Buttar’s bones protruded from his body, yet despite the severe government torture, he did not divulge any organizational secrets.

Ultimately, realizing their failure, they disposed of Buttar’s body in Fattu Dhinga (Kapurthala) and shot six bullets through his chest. They issued a statement to the press claiming that “Dr. Buttar, a highly dangerous Kharku and convener of the All India Sikh Students Federation, was killed in a fierce police encounter near Fattu Dhinga on April 12 while allegedly en route to distribute weapons. A significant amount of ammunition was found near his body.”

The police clandestinely cremated Dr. Buttar at the Kapurthala crematorium without allowing the family to view the body. The grieving family returned with only a handful of flowers (ashes). It appears as though Dr. Buttar’s prophecy may have come true, “You may not find my body, nor will you know the date of my death and what remains, otherwise, I would have informed you about the funeral.”

Family’s Aftermath

Bhai Sahib sacrificed his life for the Panth, bringing pride to his family. His mother, Pritam Kaur Ji, instilled Sikh teachings in him, which he exemplified admirably. Sadly, his mother passed away in 1998. Bhai Sahib’s father, Sardar Dalip Singh, fought against the British and served in Netaji Subhas Chandra Bose’s Azad Hind Fauj, receiving recognition as a freedom fighter. On January 18, 2000, Sardar Dalip Singh also passed away.

Source: June84.com Archives
–Khalsa Fatehnama April 2014, by Sarbjit Singh Ghuman
–Khalsa Fatehnama May 2011, Dr. Sukhpreet Singh Udhoke

---

ਸ਼ਹੀਦ ਡਾ: ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ

ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਅਰੰਭੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘਾ, ਸਿੰਘਣੀਆਂ, ਭੁਝੰਗੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦੇ ਜਾਮ ਪੀਤੇ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਹ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਹ ਨੌਜਵਾਨ ਭੁੱਲੇ ਭਟਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪੜਾਈ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਭਗੌੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਡਾ: ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਉਰਫ਼ ਡਾ: ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਵਰਗੇ ਐੱਮ.ਬੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਡਾਕਟਰੀ ਪੜ੍ਹੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵੀ ਕੌਮ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ।

ਜਨਮ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ

ਡਾ: ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 10 ਜਨਵਰੀ 1961 ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਸ: ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀ (ਅਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ) ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੌਰ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਪਿੰਡ ਬੁੱਟਰ ਕਲਾਂ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ (ਨੇੜੇ ਕਾਦੀਆਂ) ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਮੁਖ਼ਤਿਆਰ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨਰਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਪਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਹਨ।

ਡਾ: ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ੧੦ਵੀਂ ਤਕ ਬੁੱਟਰ ਕਲਾਂ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਚੰਗੇ ਨੰਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਸ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲਜ ਜਲੰਧਰ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈ ਲਿਆ, ਓਥੋਂ ਪ੍ਰੀ-ਮੈਡੀਕਲ ਪਾਸ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਬੇਅਰਿੰਗ ਯੂਨੀਅਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਚਨ ਕਾਲਜ ਬਟਾਲੇ ਆ ਗਏ। ਮੈਡੀਕਲ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਚੰਗੇ ਨੰਬਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬੀ.ਵੀ.ਐੱਸ.ਸੀ. ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲੁਧਿਆਣੇ ਸੀਟ ਮਿਲ ਗਈ।

ਡਾ: ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ੧੦ਵੀਂ ਤਕ ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਬੁੱਟਰ ਕਲਾਂ ਤੋਂ ਮਾਰਚ 1977 ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਵਿਚ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨੰਬਰਾਂ ਵਾਲੇ ਕਾਰਡ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1230 ਨੰਬਰ ਹਾਸਲ ਕੀਤੇ। ਅਗਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਉਹਨਾਂ ਬਟਾਲੇ ਦੇ “ਬੇਰਿੰਗ ਕ੍ਰਿਸ਼ਚਨ ਕਾਲਜ’ ਤੋਂ ਕੀਤੀ। 1978 ਤੋਂ ਉਹ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲਜ ਜਲੰਧਰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ। ਚਰਿੱਤਰ ਸਰਟੀਫ਼ੀਕੇਟ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ 23-7-79 ਤੋਂ 30-4-80 ਤਕ ਬਟਾਲੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਪ੍ਰੀ-ਮੈਡੀਕਲ ਕੀਤੀ।

ਜੁਲਾਈ 1981 ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਐਮ.ਬੀ.ਬੀ.ਐਸ. ਲਈ ਐਂਟਰੈਂਸ ਟੈਸਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ। ਇੰਝ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਬਣਨ ਦਾ ਰਾਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ। ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਤੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸੋਚਦੇ ਸਨ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਬਣ ਕੇ, ਵਧੀਆ ਕਮਾਈ ਕਰੇਗਾ ਤੇ ਵਧੀਆ ਵਿਆਹ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਹਰ ਸਹੂਲਤ ਇਸ ਦੇ ਕਦਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗੀ।

ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀ ਪਿਤਾ

ਡਾ. ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵੀ ਅਤਿ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਸੀ। ਚੰਗੇ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਨਰੋਏ ਜੁੱਸੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਚੜ੍ਹਦੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ। ਸ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਰੰਗਰੂਟੀ ਕੱਟ ਕੇ ਆਏ ਤਾਂ ਬੀਬੀ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੋਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਯੁੱਧ . ਸਮੇਂ ਬਰਤਾਨਵੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਲੜਾਈ ਵਾਸਤੇ – ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਜਨਰਲ ਮੋਹਣ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਦਾ ਇਹ ਨਾਅਰਾ . ਸ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਪਿਆ ਕਿ “ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ੂਨ ਦਿਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇਵਾਂਗਾ”। : ਸ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਤਾਨਵੀ ਫ਼ੌਜ ਤੋਂ ਭਗੌੜੇ ਹੋ ਕੇ ` ਜਨਰਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਆਈ.ਐਨ.ਏ. ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਬਾਗ਼ੀ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਆਪ ਬਰਮਾ ਤੇ ਜਪਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹੇ ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੁਖ਼ਬਰੀ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ – ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬਰਮਾ ਅਤੇ ਜਪਾਨ ਆਦਿਕ ਥਾਂਵਾਂ `ਤੇ ਕੈਦ ਕਰ ਕੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ। ਅਖੀਰ ਚਾਰ ਕੁ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜਾਣਾ

ਸਾਲ 1981 ਵਿਚ ਸ. ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ (ਡਾ: ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ : ਬੁੱਟਰ) ਨੂੰ ਗੌਰਮਿੰਟ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਐੱਮ.ਬੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਓਥੇ ਹੀ ਹੋਸਟਲ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਹੋਸਟਲ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਵਰਗੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਏ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਪੈ ਗਈ। ਸਾਰੇ ਕਾਲਜ ਤੇ ਹੋਸਟਲ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ “ਬੁੱਟਰ” ਕਹਿ ਕੇ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਰੇਕ ਦੇ ਕੌਮ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹਸਤੀ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਯਾਰਾਂ-ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਦਾਇਰਾ ਸੀ। ਜਦ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਣਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਚਲੇ ਜਾਣਾ।

ਪੰਥ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਇਕ ਨਵੀਂ ਜਦੋ-ਜਹਿਦ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸ. ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋਸਤ ਜਾਣੂ ਤਾਂ ਸਨ ਪਰ ਅਜੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਮਸਲਿਆਂ ਪਤੀ ਗੂੜ੍ਹੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣੀ।

ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿਚ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਫੁਟਬਾਲ ਦੇ ਵੀ ਵਧੀਆ ਖਿਡਾਰੀ ਸਨ। ਕਈ ਖੇਡ- ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੇ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਤਿਭਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਕੋਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲਿਆਕਤ ਤੇ ਹਸਤੀ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਆਮ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਸੋਚ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਖੁੱਲ-ਦਿਲ ਸਨ ਪਰ ਗੱਲਬਾਤ ਬੜੀ ਸੰਕੋਚ ਕੇ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਮਿਥ ਕੇ, ਜਿੱਦ ਕੇ ਤੇ ਅੜੀ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਬਿਰਤੀ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਅਸੰਭਵ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋਸਤ ਰਹੇ ਲੋਕ ਹੁਣ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ

ਪੰਥ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੌਂਕਾਂ ਦੀ ਪਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ 1982 ਵਿਚ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਦੀ ਸਾਰੇ ਸਕੂਲਾਂ-ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਸ. ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਟਸ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਸਨ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾ ਕੇ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਪਰਧਾਨ ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਦੇ। ਉਹ ਸੰਤ ਗਿਆਨੀ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪਰਭਾਵਿਤ ਸਨ। ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਧੀ-ਸਾਦੀ, ਪੰਥਕ ਤੇ ਦ੍ਰਿੜ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਸ. ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿਚ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬਾਬਾ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਮਾਨੋਚਾਹਲ ਤੇ ਹੋਰ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ।

ਆਪ ਜੀ ਵੀ ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਲਈ ਗੁਪਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ (ਆਪ ਜੀ, ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।)। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਸਿੰਘ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਪਰਪੱਕ ਹੋ ਗਏ। ਡਾ: ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਡਾ: ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਸਨ।

ਜੂਨ 1984

ਅਜੇ ਆਪ ਜੀ ਆਪਣੀ ਡਾਕਟਰੀ ਦੀ ਪੜਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ, ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਹੋਰ 40 ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਉਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਸਿੱਖ ਦਿਲਾਂ ਅੰਦਰ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੇ ਬੋਲ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗੇ, ਮਰਨਾ ਸਿੱਖੋਗੇ ਤਾਂ ਗੁਲਾਮੀ ਗੱਲੋਂ ਲੱਥੇਗੀ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਉਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰੇਗੀ, ਉਸ ਦਿਨ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਰਹਿੰਦੀ ਕਸਰ ਇੰਦਰਾ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੂ ਹਕੂਮਤ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰ ਕੇ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਵਾਂਗ ਡਾ: ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਕੁਦਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸਰਦਾਰ ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੀ, ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ, ਆਪਣੀ ਕੋਮ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਹੋਈ ਵਧੀਕੀ ਸਹਾਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।

ਘਲੂਘਾਰਾ 1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕੌਮੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਉਸਾਰੂ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਰਕਾਰ ਆਪ ਜੀ ਉੱਪਰ ਪੂਰੀ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖ ਰਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਡਾਕਟਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਪ ਦੀ ਯੁੱਧ ਨੀਤੀ ਦਾ ਢੰਗ ਅਜਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੁਝਾਰੂ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨਾ ਕੋਈ ਸੌਖਾ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੁਝ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਆਪ ਉਚੇਰੀ ਜੁਝਾਰੂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨਾਲ ਨੇੜਲੇ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾ ਚੁਕੇ ਸਨ।

ਜੂਨ 1984 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਲਈ ਸਰਗਰਮੀਆਂ

ਇਸ ਘਲੂਘਾਰੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਕਾਰਕੁਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾ ਗਏ ਅਤੇ ਜਾਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਕੇ ਜੋਧਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ । ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਉਤੇ ਐਨ.ਐਸ.ਏ. ਲਗਾ ਕੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਘਲੂਘਾਰੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਈਏ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਬਚੇ ਚੁਨਿੰਦਾ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਆਪ ਜੀ ਇਕ ਸਨ । ਡਾ: ਬੁੱਟਰ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲੱਗੇ।

ਭਾਈ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ, ਜੱਦ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਸਨ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਡਾ: ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਲਈ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸ. ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਆਗੂ ਵਜੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਏ। ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਸੀ। ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਸਰਕਾਰੀ ਫ਼ਾਈਲ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਗੂੰਜ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ -ਦਸੰਬਰ 1986

ਅਖੀਰ ਮਿਤੀ 25 ਦਸੰਬਰ 1986 ਨੂੰ ਕਰੀਬ 4.30 ਵਜੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਅੰਦਰੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਕੇ ਧਾਰਾ 3-4 ਟਾਡਾ ਅਧੀਨ ਪਰਚਾ ਦਰਜ ਕਰ ਲਿਆ। ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਡਾ. ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਮੈਡੀਕਲ ਪੜਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਬਤੌਰ ਡਾਕਟਰ ਇੰਟਰਨਸ਼ਿਪ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਪ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਬ-ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਢਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ (ਐਫ.ਆਈ.ਆਰ.) ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ:

“ਮੈਂ ਅੱਜ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਗਸ਼ਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗਏ। ਅੰਦਰ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਧੱਕਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨਜਾਇਜ਼ ਮੁਕੱਦਮੇ – ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਣਾ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸੈਂਟਰ ਦੀ ਸਲਾਹ `ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਸੋ ਸਾਨੂੰ ਲੁੱਟ- ਮਾਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਕਤਲ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਮੰਗਾਂ ਭਾਵ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਮੰਨ ਜਾਵੇ। ਸੋ ਇਹ ਅਜੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਸਾਥੀ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣ `ਤੇ ਇਸ ਨੇ ਬੁੱਟਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੱਸਿਆ। ਕਾਬੂ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਇਹ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ।”

-ਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸਬ ਇੰਸਪੈਕਟਰ
ਰਪਟ ਨੰ:77,ਵਕਤ 4.30 ਸ਼ਾਮ 25-12-1986,
ਥਾਣਾ ਸਿਵਲ ਲਾਈਨ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)

ਦਰਅਸਲ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮੁਖ਼ਬਰ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਰ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਅੰਦਰੋਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਪਰੋਕਤ ਕਹਾਣੀ ਕੇਵਲ ਘੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਆਪ `ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਹੋਇਆ ।

ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਖਾੜਕੂ

ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁਣ ਉਹ ਸਮਝ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਜੇ ਦੁਬਾਰਾ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਕਾਬੂ ਆ ਗਏ ਤਾਂ ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਮਾਰ ਦੇਣਗੇ। ਸੋ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਜ਼ਮਾਨਤ `ਤੇ ਬਾਹਰ ਆਏ ਤਾਂ ਅਪ੍ਰੈਲ 1987 ਵਿਚ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਇਕ ਇਕੱਤਰਤਾ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਹੁਣ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸੇਵਾ ਕਰਾਂਗਾ ਤੇ ਇਸ ਰਾਹ `ਤੇ ਚਲਦਿਆਂ ਜੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਵੀ ਮਿਲੇਗੀ ਤਾਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਾਂਗਾ।

“ਪੰਜਾਬ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਦੀ ਰਜਿਸਟਰੇਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਜੂਨ 1987 ਵਿਚ ਐਮ.ਬੀ.ਬੀ.ਐਸ. ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ ਇੰਟਰਨਸ਼ਿਪ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਦੀਆਂ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਿਲਿਆ, ਪਰ ਉਹ ਸਿੱਖ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਸਨ। ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਬਾਂਹਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕੌਮੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ। ਆਪ ਦੇ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਤੋਂ ਆਮ ਲੋਕ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ । ਕੁਝ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਡਾ: ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਹੈ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਸੂਝਵਾਨ ਸੀ, ਪਰ ਕਿਸ ਰਸਤੇ ਪੈ ਗਿਆ, ਦਿਨ ਰਾਤ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ-ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕਰਦਾ, ਕਹਿੰਦਾ । ਸਿਰ ਦੇਣਾ, ਸਿਰ ਦੇਣਾ, ਕਹੀ ਜਾਂਦਾ, ਜੇ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਇਕ ਕਾਬਲ ਡਾਕਟਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੁੱਖ-ਦੁੱਖ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਹੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਤਾਂ ਆਮ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਤਾਂ ਸੋਚਣਾ ਕੀ ਹੈ ?

ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਰਹੇ। ਭਾਈ ਗੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਥਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਕਨਵੀਨਰ ਥਾਪਿਆ ਅਤੇ ਆਪ ਨੇ ਤਨਦੇਹੀ ਨਾਲ ਕੌਮੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਉਡੀਕ ਨਾ ਕਰਿਓ। ਉਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਬਰੀਕੀਆਂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਗੁਰੀਲਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਫੜੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਪੁਲਿਸ ਤਸ਼ੱਦਦ, ਝੂਠੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਆਦਿਕ ਬਾਰੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੰਨ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਕਿ ਹਰ ਸਿੰਘ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਝਗੜਿਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਸਦਾ ਪੰਥਕ ਤੇ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ। ਬਾਬਾ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਮਾਨੋਚਾਹਲ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਪਿਆਰ ਸੀ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਦਕਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਸੋਚ ਬਣੇ।

ਵਿਲੱਖਣ ਸੋਚ

ਡਾ: ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਅਜਿਹੇ ਨੀਤੀਵਾਨ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਵਿਰਲੇ ਹੀ ਸਨ। ਡਾ: ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੀ ਲੜਾਈ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਟੇਕ ‘ਤੇ ਹੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣੀ ਆਤਮ ਘਾਤੀ ਹੈ, ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਨੀਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨਾਲ ਵੀ ਸਮਝਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦੀ ਸਰਕਾਰ ਤਾਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨਾਲੋਂ, ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਗੱਲ ਦਲੀਲ ਨਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਮਝਦੀ ਸੀ ।
ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, “ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੀ। ਉਚੇਰੀ ਵਿਦਿਅਕ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਬਰੀਕੀਆਂ ਬਾਰੇ ਅਥਾਹ ਗਿਆਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਰਗ ਉਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿਕਨਾਤੀਸੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਸਦਕਾ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਾਇਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ।”

ਜੇਕਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਾਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਉੱਪਰ ਝਾਤੀ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਹਰ ਲਹਿਰ ਵਾਂਗ ਇਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਲੁਟੇਰੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸ਼ਹਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਡਾ: ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ: “ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੋਕ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਕੀ ਸਮਝ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਹ ਤਾਂ ਕੌਮੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕੁਝ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕੁਝ ਲੋਕ ਜੋ ਕੇਵਲ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਰੁਚੀਆਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਜਬਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇਹ ਹਨ।”

ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਜੁਝਾਰੂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਹਰ ਵੇਲੇ ਸੋਚਦੇ। ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੰਗਲ ਹੀ ਜੁਝਾਰੂ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ’ ਵੱਡੀ ਧਿਰ ਹੈ। ਧਮਕੀ ਪੱਤਰ, ਪੈਸੇ ਵਸੂਲਨ ਤੇ ਫ਼ਿਰੌਤੀ ਲੈਣੀ ਆਦਿਕ ਰੁਝਾਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਉਹ ਡਟ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋਏ। ਜਿਥੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਕਿ ਧਮਕੀ ਦੇ ਕੇ ਪੈਸੇ ਮੰਗਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿਓ ਕਿ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਲਵੋ।

ਇੱਕ ਵਾਰ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ . ਅਖੌਤੀ ਖਾੜਕੂ ਨੇ ਚਿੱਠੀ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਫਲਾਣੀ ਤਰੀਕ ਨੂੰ . ਏਨੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਦਿਓ ਨਹੀਂ ਤਾਂ….ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਬੁੱਟਰ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਮਿਲੇ। ਸਾਰੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦੱਸੀ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਬੁੱਟਰ ਨੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਜਿਥੇ – ਉਸ ਅਖੌਤੀ ਖਾੜਕੂ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਤਾੜਨਾ ਕੀਤੀ, ਓਥੇ ਨਾਲ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ । ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਇਸ ਰੁਝਾਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੰਤਤ ਹਾਂ……ਅਨਪੜ੍ਹ ਜਨਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਹਥਿਆਰ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੌਮੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਜਦੋ-ਜਹਿਦ ਦਾ : ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ। ਜਥੇਬੰਦਕ ਢਾਂਚਾ ਟੁੱਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਰਕਾਰੀ ਘੁਸਪੈਠ ਬਹੁਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਮੋਢੀ ਇਸ ਪਾਸੇ ਬਿਲਕੁਲ ਖਿਆਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ। ਜੇਕਰ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸਬੰਧ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਲੋਕ ਨੀਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਤੇ ਖ਼ੂਨ ਵੀ ਬਹੁਤ ਡੁੱਲ੍ਹੇਗਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ….ਅੱਗੇ ਜੋ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ।”

ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਯੋਧਾ ਡਾ. ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਇਕ ਨੀਤੀਵਾਨ ਜਰਨੈਲ ਸੀ। ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਵੀ ਭਾਵੇਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਉਪਰ ਟੇਕ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਦੇ ਕਰੀਬੀ ਸਾਥੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲੋਂ ਸਾਨੂੰ ਵੱਡੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣੀ ਬਹੁਤੀ ਜਾਇਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਦਾ।

ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ, “ਸ਼ਰਨ ਜਾ ਮਦਦ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਹਮਦਰਦ ਸਮਝ ਕੇ ਮਦਦ ਲੈ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਤੋਂ ਬਲਵਾਨ ਹੈ, ਜੇ ਨਹੀ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਹੋਰ ਰਾਜਾਂ, ਸੰਘਰਸ਼ੀਲ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨਾਲ ਕੂਟਨੀਤਕ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਦੇਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ।“

ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਦੀ ਉਪਰੋਕਤ ਸੋਚਣੀ ਭਵਿੱਖ ਵਾਕ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਮਦਦ ਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮਦਦਗਾਰ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਰਾਜਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੌਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ। ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਨੇ ਕੇਵਲ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਚਲ ਰਹੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਬਲਕਿ ਹੋਰਨਾ ਸੂਬਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਨਾਗਾਲੈਂਡ, ਮਾਊਵਾਦੀਆਂ, ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ੀਲ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨਾਲ ਸਮੁੱਚੇ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ।

ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ, “ਜੇਕਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵਧੇਰੇ ਤਾਕਤਵਰ ਹੈ ਤਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਸੋਧੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।” “ਨੀਤੀ ਸ਼ਤਕ’ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਕਪਾਲ ਸੰਧੀ” ਨੀਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਪਾਲ ਦਾ ਭਾਵ ਘੜੇ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਅਤੇ ਸੰਧੀ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਜੁੜਨਾ ਦੋ ਜੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਦਾ ਖਿਆਲ ਸੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵਿਰੋਧੀ ਲਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਪਰੋ ਕੇ ਜਿਥੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਲੰਮੇਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਥੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਰ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਮਦਦਗਾਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਦੇ ਅਕਸਰ ਆਖਦੇ ਸਨ, “ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਉਮਰ ਅਤੇ ਵਿੱਦਿਆ ਵਿਚ ਵਡੇਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ, ਸੰਗਤ ਅਤੇ ਸੂਝਬੂਝ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।” ਅਤੇ ਅਨਾੜੀ ਖਾੜਕੂਆਂ (ਜਿਹੜੇ ਅਕਸਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਪਾਸ ਸ਼ਰਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ) ਨੂੰ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਅਕਸਰ ਸੁਚੇਤ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੀ ਲੜਾਈ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਕਾਂਗਰਸ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਹੁਕਮਰਾਨੀ ਸੱਤਾ ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਕੋਈ ਸਿਆਣਪ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਰਸੀ ਪਿਆਰੀ ਹੈ।

ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ, “ਮੌਕੇ ਤੇ ਮਦਦਗਾਰ ਹੋਣਾ, ਚਰਿੱਤਰ ਦਾ ਇਕ ਪਹਿਲੂ ਹੈ, ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਇਕ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।” ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਜੇਕਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਦਾ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਨਾਲ ਸਮੁੱਚਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਧੇਰੇ ਖਾੜਕੂ ਵੀਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੀਡਰ ਨੇ ਮਦਦ ਨਾ ਕੀਤੀ ਸਗੋਂ ਆਪ ਮੁਖ਼ਬਰੀਆਂ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਜੁਝਾਰੂ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਵਾਏ।

ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਮਤਾ – ਦਸੰਬਰ 1987

27 ਦਸੰਬਰ 1987 ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜੇ ਮੌਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਹਾਜ਼ਰੀਆਂ ਭਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸੰਗਤ ਦਾ ਦਰਿਆ ਵਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੜਕ ਉੱਤੇ, ਲੰਗਰ ਵਿਚ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਤੇ ਸਿਆਸੀ ਸਟੇਜਾਂ ਉੱਤੇ ਅਥਾਹ ਸੰਗਤ। 1984 ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਮਲੇ ਮਗਰੋਂ ਸਿੱਖ ਕੋਮ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਜੋੜ-ਮੇਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹਰ ਸਿੱਖ ਬੜੇ ਉੱਦਮ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚਦਾ ਤੇ ਕੌਮੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਸੁਣਦਾ। ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਪੰਥਕ ਸਟੇਜਾਂ ਤੋਂ ਆਗੂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਰਵਾਇਤੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ ਤਾਹਨੇ-ਮਿਹਣੇ ਮਾਰਦੇ, ਆਪਣੇ ਸਿਆਸੀ ਨੂੰ ਰਸਹੀਣ ਲੱਗ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਪਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਆਪਣੀ ਤਕਰੀਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ਇਕਦਮ ਸਟੇਜ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਲੱਗੇ ਸ਼ਾਮਿਆਨੇ ਦੇ ਪਰਦੇ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਜਥਾ ਨਾਹਰੇ ਮਾਰਦਾ ਪੰਡਾਲ ਵੱਲ ਵੱਧਿਆ। ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਇਕਦਮ ਜੋਸ਼ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ। ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ, ਕਾਲੀਆਂ- ਪੀਲੀਆਂ ਦਸਤਾਰਾਂ ਤੇ ਕੁਰਤੇ-ਪਜਾਮੇ ਪਹਿਨੀ ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਬੜੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵੱਧੇ। ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਿਰਲੱਥ ਸੂਰਮੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਡਾਲ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਪੁਲਸੀਆਂ ਦੀ ਭੋਰਾ ਵੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਤਕ ਇਸ ਜਥੇ ਨੇ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੀਸ ਨਿਵਾ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਕੇ ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਬੈਠਣ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨਿਬੇੜੀ, ਓਦੋਂ ਤਕ ਸ. ਬਾਦਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਕਰੀਰ ਸਮੇਟ ਲਈ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਝਲਕਦੇ ਮਾਰੂ ਹਥਿਆਰ ਇੰਨਾ ਬੋਲਿਆਂ ਹੀ ਬੜਾ ਕੁਝ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ।

ਸਟੇਜ ਸਕੱਤਰ ਸਰਦਾਰ ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਅਨਹੋਰਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੈਠੇ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇਸ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਜਥੇ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ। ਦੂਰ- ਦੂਰ ਤਕ ਸਪੀਕਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਅਨਾਊਸਮੈਂਟ ਸੁਣ ਕੇ ਲੋਕ ਵਾਹੋ-ਦਾਹੀ ਇਸ ਸਟੇਜ ਵੱਲ ਭੇਜੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਟੇਜ ਸਕੱਤਰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਹੁਣ ਪੰਥਕ ਕਮੇਟੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ (ਭਾਈ ਗੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ) ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਡਾਕਟਰ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਤਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਪਾਉਣਗੇ…।” ਨੌਜਵਾਨ ਜਥਾ ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਡਟ ਗਿਆ ਤੇ ‘ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤਿ ਸੀ ਅਕਾਲ, ਰਾਜ ਕਰੇਗਾ ਖਾਲਸਾ` ਦੇ ਆਕਾਸ਼ ਗੁੰਜਾਓ ਨਾਹਰੇ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗੇ।

ਸੰਗਤਾਂ ਵਿਚ ਅਥਾਹ ਜੋਸ਼ ਠਾਠਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਬੜੇ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੇ ਪੰਥਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਡਾਕਟਰ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਨੇ ਤਕਰੀਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਉਹਦੇ ਬੋਲਾਂ ਵਿਚ ਲੋਹੜੇ ਦੀ ਰਵਾਨਗੀ ਤੇ ਪੁਖਤਗੀ ਸੀ।

ਡਾਕਟਰ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਦੇ ਬੋਲ ਹਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹੇ ਦੇ ਰਹੇ ਸੀ, “ਕੋਮ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਹੈ…..ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਘੋਟ ਕੁਝ ਵੀ ਪਰਵਾਨ ਨਹੀਂ. ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਕੋਈ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰੇਗਾ, ਸਮਝੌਤੇ ਕਰੇਗਾ ਉਸ ਦਾ ਹਸ਼ਰ ਲੋਂਗੋਵਾਲ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ.. ਹੁਣ ਜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੈ ਤਾਂ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਜੂਝ ਰਹੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ……. ।“

ਭਖਦੀ, ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਕੋਮ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਡਾ. ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਕਰੀਰ ਦਾ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਵੱਲੋਂ ਨਾਹਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਜਦ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ਨੇ ਮਤੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਕੇ ਪਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਕੁਲ 12 ਮਤੇ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਸਟੇਜ `ਤੇ ਬੈਠੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸੋਚ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤ੍ਰੇਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਜੁਝਾਰੂਆਂ ਦਾ ਮੁਕੰਮਲ ਕਬਜ਼ਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਕਾਰਵਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਜੁਝਾਰੂਆਂ ਦਾ ਇਹ ਜਥਾ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਹਰੇ ਲਾਉਂਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਪੁਲਿਸ ਸੁੰਨ ਖੜ੍ਹੀ ਰਹੀ।

ਮਗਰੋਂ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਰਵਾਇਤੀ ਆਗੂ ਤਕਰੀਰਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿਭਦਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ 28 ਦਸੰਬਰ 1987 ਦੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਕੇ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ…।” ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਉਸ ਸੂਰਮੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁਝ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਜਨਤਕ ਤੋਰ `ਤੇ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਰਵਾਇਤੀ ਸੋਚ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਅਜੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਯਕੀਨ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਖੂਨ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ ਤੇ ਕੁਰਸੀ ਭਾਲਦੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ।

ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਫ਼ਾਈਲਾਂ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਡਾ. ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬੁੱਟਰ ਦਾ ਯੋਧਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਂ ਸਰਦਾਰ ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਹੈ ਤੇ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਡਾਕਟਰ ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰੀ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੁਝਾਰੂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਕਿਸੇ ਪੰਥ-ਦੋਖੀ ਦੀ ਦਖ਼ਲ ਅੰਦਾਜੀ ਰੋਕਣ ਲਈ ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ ਸਨ।

ਪਰਿਵਾਰ ਉਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਵੇਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਸਿੰਘ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਬਹੁਤ ਤਸੀਹੇ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਸ. ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਬੜਾ ਸੋਚ ਕੇ ਚਲਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਵਾਨ ਪੁੱਤ ਬਿਖੜੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਪਾਂਧੀ ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਹਾਲ ਓਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਹ ਦਿਨ ਵੇਖੇ ਹੋਣ।

ਪੁਲਿਸ ਡਾ: ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਪਿਤਾ ਸ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਭਰਾ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਥਾਣੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ, ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਕਿ ਡਾ: ਬੁੱਟਰ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰੋ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਬਟਾਲਾ ਦਾ ਐੱਸ.ਐੱਸ.ਪੀ. ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ, ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸ: ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ (ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀ) ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ-ਮੁੰਡਾ ਤੇਰਾ ਲਾਇਕ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਭੰਗ ਦੇ ਭਾਣੇ ਜਾਨ ਗਵਾ ਲੈਣੀ ਹੈ ।

ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਸਿਆਸਤ

ਅਕਤੂਬਰ 1987 ਵਿਚ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਲਈ ਜੂਝ ਰਹੀ ਪੰਥਕ ਕਮੇਟੀ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੱਥੇਦਾਰ ਪ੍ਰੋ. ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਸੀ ਵਿਵਾਦ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। 16 ਅਕਤੂਬਰ 1987 ਨੂੰ ਭਾਈ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਨੇ ਪ੍ਰੋ .ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੱਥੇਦਾਰੀ ਤੋਂ ਲਾਹੁਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਭਾਈ ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਨੂੰ ਸੰਤਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਆਸਾਂ ਨਾਲ ਜੱਥੇਦਾਰ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਸਾਹਿਬ ਬਣਵਾਇਆ ਸੀ। ਜਦ ਫਰਵਰੀ-ਮਾਰਚ ਵਿਚ ਭਾਈ ਰੋਡੇ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਦੇ ਚਰਚੇ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਲਹਿਰ ਲਈ ਚੰਗਾ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ `ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਵੇਗਾ।

ਪਰ 4 ਮਾਰਚ 1988 ਨੂੰ ਰਿਹਾਈ ਮਗਰੋਂ ਭਾਈ ਰੋਡੇ ਨੇ ਵੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਥਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ‘ਪੂਰਨ ਅਜ਼ਾਦੀ’ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਰੋਡੇ ਬਾਰੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਚਰਚਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਕਿ ਉਹ ਸਰਕਾਰੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ ਭਾਈ ਰੋਡੇ ਤਾਂ ਜੁਝਾਰੂਆਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚਾਲੇ ਇਕ ਕੜੀ ਵਜੋਂ ਕੌਮ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਹ ਬਣ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਵਾਪਰੀਆਂ ਕੁਝ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਦਕਾ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਭਾਈ ਗੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਈ ਜਸਵੀਰ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਦੀ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਕਰਕੇ ਭਾਈ ਗੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿਚ ਘਿਰ ਗਏ। ਇੰਝ ਭਾਈ ਗੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵਾਲੀ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਭਾਈ ਦਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਿੱਟੂ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਮਗਰੋਂ ਬਲੈਕ ਥੰਡਰ ਤੇ ਹੋਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਰੋਡੇ ਦਾ ਅਕਸ ਬਹੁਤ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਲਹਿਰ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਚਲੀ ਗਈ। ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਤਾਂ ਰਿਹਾ ਪਰ ਭਾਈ ਰੋਡੇ ਦੀ ਸਾਖ਼ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਰਹੀ। ਭਾਈ ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੋਧਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿਚ ਘੱਟ ਫਸੇ।

ਹਾਲਾਤ ਕੁਝ ਐਸੇ ਬਣੇ ਕਿ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਇਕ ਗਰੁੱਪ ਭਾਈ ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਉਹ ਡਾ. ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਕਨਵੀਨਰ ਬਣ ਕੇ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਇਕ ਹੋਰ ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ ਭਾਈ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੰਡਾਲਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸੀ। ਫ਼ੈਡਰੇਸ਼ਨ (ਬੁੱਟਰ) ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੇਲ ਬਾਬਾ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਮਾਨੋਚਾਹਲ ਨਾਲ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਨ। ਆਮ ਚਰਚਾ ਸੀ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ ਟਾਈਗਰਜ਼ ਫ਼ੋਰਸ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਰੋਲ ਡਾ: ਬੁੱਟਰ ਦਾ ਹੀ ਹੈ।

ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਸਾਥੀ ਸਿੰਘ

ਆਪ ਦੇ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਾਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ : ਬਾਬਾ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਮਾਨੋਚਾਹਲ, ਕਨਵੀਨਰ ਭਾਈ ਦਲੇਰ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਸੁਲਖਨ ਸਿੰਘ ਕਾਦੀਆਂ, ਭਾਈ ਜਤਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਲੰਧਰ, ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਟਿਆਲਾ, ਤਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਡਾ. ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਠਿੰਡਾ, ਸਕੱਤਰ ਜਸਕਰਨ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਹਰਨੇਕ ਸਿੰਘ ਸੰਘਾ, ਭਾਈ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ (ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ), ਭਾਈ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ), ਭਾਈ ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ (ਜਲੰਧਰ), ਰਣਵੀਰ ਸਿੰਘ (ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ), ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ (ਬਠਿੰਡਾ), ਜਗਬੀਰ ਸਿੰਘ (ਪਟਿਆਲਾ), ਡਾਕਟਰ ਪ੍ਰਿਤਪਾਲ ਸਿੰਘ (ਫਰੀਦਕੋਟ), ਡਾਕਟਰ ਨਵਰਾਜ ਸਿੰਘ (ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ), ਭਾਈ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ (ਸੰਗਰੂਰ), ਭਾਈ ਹਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ (ਕਪੂਰਥਲਾ), ਭਾਈ ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਰੋਪੜ), ਭਾਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ (ਪੱਟੀ) ਆਦਿ ਨਾਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ।

ਬੁੱਟਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ

ਪਿੰਡ ਬੁੱਟਰ ਖ਼ੁਰਦ ਜਿਸ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਨਾਮ ਬੁੱਟਰ ਸਿਵਿਆ ਵੀ ਹੈ, ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚੋਂ ਡਾਕਟਰ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਸਿੰਘ ਇਸ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਜਿੰਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ: ਭਾਈ ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ, ਭਾਈ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ, ਭਾਈ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ, ਭਾਈ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ, ਭਾਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ, ਭਾਈ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ (29 ਅਪ੍ਰੈਲ 1992), ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ (5 ਜਨਵਰੀ 1993).

ਪਿਉ-ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਆਖਰੀ ਮੇਲ੍ਹ

ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਵਾਰ ਡਾ.ਬੁੱਟਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈ ਗਈ ਤਾਂ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੱਥ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਚਿੱਠੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਭੇਜੀ, ਜੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ, : “ਸਤਿਕਾਰ ਯੋਗ ਪਿਤਾ ਜੀ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖ਼ਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫ਼ਤਿਹ। ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਸਦਕਾ ਮੈਂ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ ਪਾਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਪਿਤਾ ਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਿਜੀ ਕਾਰਜ ਵਾਸਤੇ 5000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ, ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਸਿੰਘ ਹੱਥ ਭੇਜ ਦੇਣਾ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਬਖ਼ਸ਼ੀਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ ਵਿਚੋਂ ਜਰੂਰ ਵਾਪਸ ਕਰਾਂਗਾ । ਕੌਮੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਪੈਸਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਿਖ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਆਪ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਪੰਥ ਦਾ ਦਾਸ- ਜਗਦੀਸ਼ ਸਿੰਘ

ਡਾਕਟਰ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰੂਪੋਸ਼ ਜੀਵਨ ਦੌਰਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਾਤਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ। ਸੰਨ 1988 ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਮਿਲਾਪ ਹੋਇਆ। ਪਿਤਾ ਸ. ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਅਖੀਰ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮਿਲਾਪ ਹੋਇਆ। ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਮਿਹਨਤ ਕਰ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਬਣਾਇਆ ਪੁੱਤਰ ਅੱਜ ਖ਼ਾਲਸਾਈ ਬਾਣੇ (ਸਲੇਟੀ ਚੋਲ੍ਹਾ, ਨੀਲੀ ਦਸਤਾਰ ਤੇ ਉੱਪਰੋਂ ਦੀ ਗਾਤਰੇ ਵਾਲੀ ਕਿਰਪਾਨ) ਵਿੱਚ ਸਜਿਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਤੱਕਿਆ ਤਾਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਭਾਪਾ ਜੀ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖ਼ਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫ਼ਤਿਹ।”

ਕੁਝ ਪਰਿਵਾਰਕ ਗੱਲਾਂ-ਬਾਤਾਂ ਕਰਦਿਆਂ-ਕਰਦਿਆਂ ਤਕ ਦੇ ਅਕੀਦੇ ਨੂੰ ਮਨ ਅੰਦਰ ਚਿਤਰਨ ਕਰ ਕੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂ ਵਹਿ ਤੁਰੇ। ਕੌਮ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂ ਜਰਨੈਲ ਨੇ ਪਿਤਾ ਦੀਆਂ ਨਮ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕਿ ਬੜੀ ਗੰਭੀਰ ਪਰ ਜੋਸ਼ੀਲੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ: “ਭਾਪਾ ਜੀ, ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਭਰ ਲਵੋਗੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਨਾ ਮਿਲਦਾ। ਕੌਮ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਭਾਪਾ ਜੀ…ਮੈਨੂੰ ਪਤੇ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਮਿਹਨਤ ਕਰ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸੋਚਦੇ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਯੋਧਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਪਰ ਭਾਪਾ ਜੀ ਇਹ ਕੌਮੀ ਮੁਕਾਮ ਤਾਂ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਡਾਕਟਰੀ ਪੇਸ਼ੇ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਉਚੇਰਾ ਹੈ। ਨਾਲੇ ਭਾਪਾ ਜੀ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਉਸ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹਾਂ ਜਿਸ ਨੇ ਸਰਬੰਸ ਵਾਰ ਕੇ ਵੀ ਹੰਝੂ ਨਹੀਂ ਕੇਰਿਆ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹੀ ਅੱਖਾਂ ਨਮ ਕਰ ਲਈਆਂ…ਅਜੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੁਝ ਵੇਖਣਾ ਤੇ ਕੀ ਕੁਝ ਸਹਿਣਾ ਹੈ।”

ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਬੁੱਟਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਅਦੀਬ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਗੁਣਗੁਣਾਈਆਂ: ਮੇਰੀ ਲੋਥ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੱਭਣੀ, ਨਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਮੇਰਾ ਕੁਝ….। (ਦਰਅਸਲ ਉਪਰੋਕਤ ਸਤਰਾਂ ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-“ ਮੇਰੀ ਲੋਥ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੱਭਣੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ, ਮੇਰੇ ਮਰਨ ਦੀ ਤਰੀਕ ਤੇ ਵਕੂਏ ਦਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖਣਾ ਸੀ ਜ਼ਰੂਰ।

ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਹ ਦਲੇਰੀ ਭਰੇ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣੇ ਤਾਂ ਬੜੇ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, “ਜਗਦੀਸ਼! ਜਾ ਓਏ ਕਮਲਿਆ, ਤੂੰ ਕੀ ਸੋਚਿਆ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਤੱਕ ਕੇ ਹੰਝੂ ਆਏ ਨੇ, ਪੁੱਤ ਜਿਹੜੇ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਤੁਰਿਆਂ ਮੈਂ ਵੀ ਜਵਾਨੀ ਵੇਲ਼ੇ ਇਸੇ ਹੀ ਮਾਰਗ ਦਾ ਪਾਂਧੀ ਬਣਿਆ ਸੀ…ਮੈਂ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਕੇ ਬਾਗ਼ੀ ਬਣਿਆ ਸੀ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਤੇਰੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਜੂਝਣ ਲਈ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ। ਪੁੱਤ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਇਸ ਅਫ਼ਸੋਸ ਨਾਲ ਅੱਥਰੂ ਆ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਜਿਸ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਮੁਕਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਨਾਕਾਮ ਰਿਹਾ, ਮੇਰਾ ਪੁੱਤਰ ਇਸ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਜਗਦੀਸ਼ ਪੁੱਤਰ, ਇੱਕ ਗੱਲ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖੀਂ, ਕੋਈ ਐਸਾ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰੀਂ ਕਿ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸਾਨੂੰ ਨਜ਼ਰਾਂ ਹੇਠਾਂ ਕਰ ਕੇ ਤੁਰਨਾ ਪਵੇ, ਇਹ ਬੜਾ ਬਿਖੜਾ ਮਾਰਗ ਆ, ਵੈਸੇ ਗੁਰੂ ਤੇਰੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਹੈ, ਪਰ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪਿੱਠ ਨਾ ਵਿਖਾਵਾਂ, ਜਰਨੈਲ ਹੌਸਲਾ ਹਾਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਬਾਂਝ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ।”

ਏਨਾ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ਪਿਤਾ-ਪੁੱਤਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਬਗ਼ਲਗੀਰ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਇਸ ਪਿਆਰ ਭਰੀ ਗਲਵਕੜੀ ਵਿੱਚ ਇੰਝ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕੌਮ ਦਾ ਜੁਝਾਰੂ ਜਰਨੈਲ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਸਾਡੇ ਸਿਰਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਸ਼ਚਾ ਰੱਖ ਬਾਪੂ, ਕੁੱਬੀ ਹੋਣ ਨਾ ਦਿਆਂਗੇ ਕੰਡ ਤੇਰੀ। ਤਿਪ-ਤਿਪ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਡੋਲ੍ਹ ਕੇ ਵੀ, ਹੌਲੀ ਕਰਾਂਗੇ ਗ਼ਮਾਂ ਦੀ ਪੰਡ ਤੇਰੀ। ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਇਹ ਆਖਰੀ ਮਿਲਾਪ ਸੀ, ਜੋ ਬੜਾ ਹੀ ਭਾਵ ਪੂਰਨ ਹੋ ਨਿਬੜਿਆ।

ਸ਼ਹੀਦੀ –12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1988

ਲਹਿਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੜੇ ਹੋਏ ਘੁਸਪੈਠੀਏ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਦਸ ਰਹੇ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਕਾਗਜਾਂ ਵਿਚ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ, ਓਨਾ ਹੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਬਲ ਮਿਲੇਗਾ। ਸਰਕਾਰੀ ਤੰਤਰ ਪੂਰੇ ਜੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪੈ ਗਿਆ।

ਆਖ਼ਿਰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਡਾ: ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਕੱਢਦੀ ਹੋਈ, ਉਸ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪਹੁੰਚ ਗਈ । 9 ਅਪ੍ਰੈਲ 1988 ਨੂੰ ਡਾ. ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬੁੱਟਰ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਚੜਾਉਣ ਉਪਰੰਤ ਸਾਈਕਲ ਉੱਪਰ ਸਪੋਰਟਸ ਕਾਲਜ ਜਲੰਧਰ ਨੇੜੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਮੁਖ਼ਬਰ ਦੀ ਮੁਖ਼ਬਰੀ ਤੇ ਸਵਰਨ ਸਿਹੁੰ ਘੋਟਣੇ ਨੇ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਾਰ ਦੀ ਸਾਈਡ ਮਾਰ ਕੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਾਈਕਲ ਡੇਗ ਲਿਆ ਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ । ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਬਿਲਕੁਲ ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਸਨ। ਮੌਕੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਰਸ਼ੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿਨ-ਦੁਪਹਿਰੇ ਮੌਕੇ `ਤੇ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਡਾਂਗਾਂ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੇ ਬੱਟ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕੇ ਅਧਮੋਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਖ਼ੂਨ ਵਿੱਚ ਲੱਥ-ਪੱਥ ਹੋਏ ਇਸ ਜੁਝਾਰੂ ਜਰਨੈਲ ਨੂੰ ਐੱਸ.ਐੱਸ.ਪੀ ਸਵਰਨ ਘੋਟਣਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕਪੂਰਥਲੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਦੋ ਦਿਨ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਉਪਰ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਗਰਮ ਸਰੀਆ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਖੋਭਿਆ ਗਿਆ, ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ, ਪੱਟ ਚੀਰ ਕੇ ਲੂਣ ਭਰ ਦਿੱਤਾ, ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਬੰਦ-ਬੰਦ ਕੱਲਾ-ਕੱਲਾ ਕਰਕੇ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਗਰਮ ਪ੍ਰੈਸਾਂ ਲਾ ਕੇ ਸਰੀਰ ਸਾੜਿਆ ਗਿਆ । ਏਨਾ ਤਸ਼ੱਦਦ ਸਹਿ ਕੇ ਵੀ ਨਾ ਤਾਂ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਨੇ ਕੋਈ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਕੋਈ – ਹੋਰ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ। ਪੁਲਿਸ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਖਾੜਕੂ ਜਰਨੈਲ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

10 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਜਸਟਿਸ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ – ਬੈਂਸ ਅਤੇ ਗੁਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਬੁੱਟਰ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਡੀ.ਐੱਸ.ਪੀ. ਸਵਰਨ ਸਿੰਘ, ਕਿਹਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਥਾਣਾ ਮੁਖੀ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਸ੍ਰੋਤ ਅਨੁਸਾਰ ਡਾ: ਬੁੱਟਰ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵੀ ਜਿਸਮ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਪਰ ਏਨਾ ਸਰਕਾਰੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਉਸ ਸੂਰਮੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਜਥੇਬੰਦਕ ਭੇਦ ਨਾ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਸਕਿਆ।

ਅਖੀਰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਵੇਖ ਕੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਨਾਲ ਬੇਸੁਰਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਫੱਤੂਢੀਂਗੇ (ਕਪੂਰਥਲਾ) ਸੁੱਟ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇ ਗੋਲੀਆਂ ਲੰਘਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੂੰ ਇਹ ਬਿਆਨ ਦਾਗ਼ ਦਿੱਤਾ ਕਿ “ਏ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਖਾੜਕੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਕਨਵੀਨਰ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਹਥਿਆਰ ਵੰਡਣ ਜਾਂਦਾ ਹੋਇਆ, 12 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਫੱਤੂਢੀਂਗੇ ਨੇੜੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੇੜਿਓਂ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਲਾ ਬਰਾਮਦ ਹੋਇਆ ਹੈ ।”

ਚੁੱਪ-ਚੁਪੀਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਦਾ ਸੰਸਕਾਰ ਕਪੂਰਥਲੇ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨਘਾਟ ਵਿਖੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਲਾਸ਼ ਤਾਂ ਕੀ ਦੇਣੀ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਵੇਖਣ ਤਕ ਦੀ ਵੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਾ ਦਿੱਤੀ । ਬੁੱਕ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਫੁੱਲ (ਅਸਥੀਆਂ) ਲੈ ਕੇ ਹੰਝੂ ਕੇਰਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਡਾ. ਬੁੱਟਰ ਦੇ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਸੱਚ ਹੋਏ ਹੋਣ ਕਿ “ਮੇਰੀ ਲੋਥ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੱਭਣੀ, ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ, ਮੇਰੇ ਮਰਨ ਦੀ‌ ਤਰੀਕ ਤੇ ਵਕੂਏ ਦਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੂਹਾਨੂੰ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖਣਾ ਸੀ ਜ਼ਰੂਰ।….“

ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੀ ਜਦੋਂ ਜਹਿਦ ਦਾ ਨੀਤੀਵਾਨ, ਸਿਰੜੀ ਸਿਦਕੀ, ਅਣਖੀਲਾ ਜਰਨੈਲ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਅਮਰ ਹੋ ਗਿਆ।

ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹਾਲ

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੌਮ ਦੇ ਲੇਖੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਾਈ ਹੈ। ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਮਾਣ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੋਰ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਗੁੜ੍ਹਤੀ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਕਿ ਪੁੱਤ ਨੇ ਨਿਭਾ ਕੇ ਵਿਖਾਈ। 1998 ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਜੀ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦੇ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੋਜ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਤੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆ ਵਾਲੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਸਵੈ ਮਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਾਲੇ ਕਿਰਤੀ ਮਨੁੱਖ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਦੇ ਨਾ ਰਹਿਣ ਦਾ ਗ਼ਮ ਸੀ ਪਰ ਤਾਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਖ਼ਰ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤ ਨੇ ਕੋਈ ਦਾਗ਼ ਨਹੀਂ ਲਗਣ ਦਿੱਤਾ। 18-1-2000 ਨੂੰ ਸਰਦਾਰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਵੀ ਸਦੀਵੀ ਵਿਛੋੜਾ ਦੇ ਗਏ।

ਸਰੋਤ: June84.com ਆਰਕਾਈਵ
–ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ਤਿਹਨਾਮਾ ਅਪ੍ਰੈਲ 2014, ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ ਘੁਮਾਣ
–ਖ਼ਾਲਸਾ ਫ਼ਤਿਹਨਾਮਾ ਮਈ 2011, ਡਾ. ਸੁਖਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਉਦੋਕੇ