Over the last few decades, many Sikhs have bravely given their lives while facing severe oppression from the government. Among them was Bhai Dharam Singh Kashtiwal, drawn to the charisma and beliefs of Sant Jarnail Singh Khalsa Bhindranwala, akin to a moth drawn to a flame. He wholeheartedly embraced Sant Bhindranwale’s teachings, becoming completely devoted to him in both body and mind. His family recalls how, from a young age, he wished for a weapon to join the Armed Sikh Movement through prayer.
Early Life
Bhai Dharam Singh Kashtiwal was born in the village Kashtiwal, Tehsil Batala, District Gurdaspur, from the womb of Mata Surjit Kaur and his Father S. Piara Singh.
In 1980, after finishing the 11th grade, Bhai Dharam Singh worked at Markfed. It was during this time that he encountered the teachings of Sant Jarnail Singh ji Bhindranwale. With his childhood friends Jasbir Singh Bittu and Ajit Singh Pardhan, he began traveling to Amritsar to listen to Sant Ji’s teachings during the Dharam Yudh Morcha. Before this, Bhai Dharam Singh had cut his hair, but upon meeting Sant Ji, he embraced the Amritdhari Gursikh way of life.
When Bhai Dharam Singh and his friend Jasbir Singh Bittu returned to their village in Cholla dressed in religious attire, many initially thought it was a joke. However, after being convinced, everyone in the village started addressing him as ‘Baba’. He worked at Markfed for approximately six months while also regularly visiting Sri Darbar Sahib from there.
Joining the Movement
In June 1984, the Army Attack on Sri Darbar Sahib deeply impacted Bhai Dharam Singh Kashtiwal ‘s life. Subsequently, he actively engaged in the Sikh struggle. Bhai Dharam Singh Kashtiwal, the eldest among four brothers and one sister, who carried the responsibility of looking after his family, bid farewell to his personal life and dedicated himself to the Sikh cause, prioritizing the safety of the Panthic family above all.
In the initial phase, while traveling on a bus in Qadian, he confiscated a service revolver from a policeman, sparking widespread discussion in the area. During that time, only Baba Ranjit Singh Dayalgarh, Baba Gurmej Singh Dhilwan, and Bhai Makhan Singh Chhit were renowned as Kharku Singhs in the Gurdaspur region. Later, these three Singhs were martyred together in an encounter. Bhai Sahib becomes part of Babbar Khalsa Jathebandi.
The Challenge to Gobind Ram
In the Batala region, once a hub for the Hindu Shiv Sena, later became a focal point for the Kharku Singhs’ activities and eventually, a central target of police repression in Punjab. This intensified when Batala SSP Gobind Ram began ruthlessly targeting villages in a manner reminiscent of Hitler. Disturbed by Bhai Dharam Singh Kashtiwal ‘s actions, Gobind Ram unleashed severe oppression in Kashtiwal village. He would encircle the village, gather everyone in one place, and subject them to brutal beatings.
At one point, Gobind Ram destroyed Bhai Dharam Singh Kashtiwal ‘s home and set it ablaze. When Bhai Dharam Singh unexpectedly returned to his village, the village elders recounted the horrific tales of SSP Gobind Ram’s atrocities. Upon hearing this, Bhai Sahib resolved to confront Gobind Ram face-to-face. He devised a strategy with the Jathebandi Singhs and openly challenged Gobind Ram through the newspapers, specifying a date: “I’ll be at my house in Kashtiwal village all day. If you have the will and courage to face me, come and meet me.”
On the scheduled day, Bhai Sahib patiently awaited SSP Gobind Ram in his house, fully prepared for the encounter. When Gobind Ram didn’t show up, Bhai Dharam Singh used a loudspeaker to announce to the village. Hesaid the place where Gobind Ram used to inquire about Bhai Dharam Singh Kashtiwal, highlighting the contrast of their roles—previously, Gobind Ram had sought Bhai Dharam Singh’s whereabouts while now, Singh and his companions eagerly awaited Gobind Ram and his ‘courageous’ soldiers.
Despite the waiting Singhs’ anticipation, the so-called ‘brave’ forces of Delhi, who had oppressed unarmed individuals and women, did not show up. The group of Singhs persisted in their vigil for the entire day and night before finally departing. Yet, despite fifteen days passing, Gobind Ram, fearing the Kharkus, dared not to enter Kashtiwal village.
After 15 days, Gobind Ram, with a sizable force, returned to the village and targeted Bhai Kashtiwal’s ancestral house. Only Bhai Kashtiwal’s elderly grandmother was present at the time. When Gobind Ram arrived, he demanded to know, “Where is Dharma?” In response, Bhai Kashtiwal’s courageous grandmother fearlessly retorted, “When he was waiting and challenging you all day, where were you?” This response unsettled Gobind Ram, prompting him to resort to brutalities to hide his underlying fear.
Family’s Struggle Against Oppression
The relentless oppression by the police shattered Bhai Dharam Singh’s entire family. Their lives were disrupted, forcing his younger sister into marriage at just 16 years old. His younger siblings and parents faced regular arrests by the police, enduring months of torture in police stations. Despite these challenges, Bhai Dharam Singh Kashtiwal continued to confront the oppressors’ strongholds, living among the people, determined to persist in his fight.
Courageous Actions
As the Shiv Sainiks gained prominence in Chakri Bazar, Bhai Sahib took prompt action. Their activities led to the halt of the Sikhs’ Nagar Kirtan in the market. Following Bhai Sahib’s intervention, the market once again became a safe space for Sikhs. Moreover, it started closing down in response to the Kharkus’ call for a Punjab shutdown.
Bhai Dharam Singh possessed considerable expertise in crafting bombs. His creation of rat trap bombs gained significant popularity, to the extent that the police began confiscating rat traps from households. Appeals were even printed in newspapers, urging people to report the presence of rat traps to the police. On one occasion, the BSF in charge of Choranwali village Chowki advised Dharam Singh’s father to ask Dharam Singh to not interfere with them, pledging that they wouldn’t cause trouble for him either.
When the newly deployed CRP began oppressing villages to assert their authority, Bhai Sahib readied himself for a confrontation. He sent messages to all the checkposts, inviting them to engage in battle. As news of Bhai Dharam Singh’s reputation spread among the CRP, they lacked the courage to face him. Locals recount incidents where if Singh forces attacked CRP patrols, the young men from the CRP would plea, “Hey Dharam Singh, we are the father of little children…please spare us.”
Anand Karaj
On March 16, 1989, Bhai Dharam Singh Kashtiwal entered into an Anand Karaj ceremony with Bibi Ravinderjit Kaur, also known as Bibi Sandeep Kaur ji, the daughter of Kulwant Singh, a diligent farmer from Sarchur village in Batala tehsil of Gurdaspur district. Bibi Sandeep Kaur ji, marrying a Kharku (Bhai Dharam Singh), joined the Armed Sikh struggle, following Sikh traditions, and stood shoulder-to-shoulder with him in the fight.
Shortly after their marriage, they found themselves surrounded in a police encounter at Subhash Nagar village in Shahjahanpur district of UP. The police forces from three districts laid siege on 5 May 1989. Armed with only a 455-bore revolver and 25 cartridges, the couple displayed incredible cunning and bravery, engaging in continuous combat from 4 am until 3 pm—retreating and skirmishing with the police. After an 11-hour ordeal, they eventually broke the extensive siege and managed to escape. Following this, they returned to Punjab. Bhai Dharam Singh was convinced after this encounter that Sandeep Kaur was more than capable of defending herself in any situation.
The Visionary Leader
During the critical period of the Sikh struggle, there were moments when leadership errors caused the movement to falter. However, with his astuteness, he ensured the movement’s influence remained strong among the people in his area. His presence within their territory garnered support, as people provided hideouts, thwarting enemy forces’ attempts to gather information about him.
From the outset, he implemented a policy where young volunteers were encouraged to serve without getting entangled in police records. This approach led to the majority of his associates being college and university students. His group extended its reach not only throughout Punjab but across the entire country.
Art of gorilla war
Once, while traveling from Ludhiana to Amritsar in a car with several Singhs, Bhai Dharam Singh Kashtiwal ‘s vehicle was halted at a police checkpoint near Ladowal. Under suspicion, the police detained him along with the car and escorted them to the Ladowal police station. To evade the situation, he cleverly presented himself as the son of a retired police inspector, at whose residence he had a hideout. Utilizing the police station’s telephone, he engaged in a coded conversation with that inspector, addressing him as ‘Dad’ and explaining the predicament.
Responding swiftly, the inspector arrived and managed to extricate Bhai Dharam Singh from the Police Station. Subsequently, after some time, he released his companions also. The police remained unaware that the individual who posed as the retired inspector’s son was actually Bhai Dharam Singh Kashtiwal.
The SPD Sangrur Case
In an effort to rescue his comrade, Bhai Satnam Singh Satta, who had been apprehended by the Patiala police, Bhai Sahib took bold action. He seized the son and daughter of the SP (D) Sangrur. During this tense exchange, he tragically learned of Bhai Satta’s martyrdom. Assessing the critical situation, Bhai Sahib headed to Sangrur and visited a village Gurdwara Sahib to pay his respects. On his return, the police stopped his car, suspecting him. While maneuvering his car, he deliberately lodged it in a waterlogged wheat field.
As the policemen sought assistance from a passing bus to free the car, Bhai Sahib discreetly crafted a coded message and entrusted it to a passenger, specifying the recipient’s address. The Sikh passenger swiftly relayed this crucial message to the respective village.
Bhai Sahib possessed an SDO identity card and convinced the policemen that he was a gazetted officer. However, inconsistencies arose when his partner’s statement didn’t align with his. Suspicions grew among the police. Upon receiving a message from Bhai Madha Singh Babbar, urging the SSP to release the two Singh individuals apprehended from the car for the safety of the kidnapped boy and girl, the situation intensified. SP was surprised that at first, we were ready to accept the biggest demand, but still, now why are they ready to decide only on the release of these two Singhs? Police understood that this Singh must be someone important.
Despite torturing Bhai Dharam Singh Kashtiwal, he remained resolute, concealing his true identity. Yet, following messages from Bhai Madha Singh and others, he eventually disclosed his identity as Dharam Singh Kashtiwal. The SP found himself in a difficult predicament, acknowledging that releasing a wanted individual like Bhai Dharam Singh. In a situation where there seemed no alternative but to release him, the officer expressed his dilemma, stating, “Releasing a wanted individual like you is extremely difficult. There’s a fifty lakh rupee bounty on your head.”
Attempting to negotiate, the SP proposed releasing the children first, followed by Bhai Dharam Singh’s release. However, Bhai Dharam Singh saw through the ploy, stating that such scenarios only occur in movies, and he would personally ensure the children’s release once outside. Eventually, the SP agreed to release Bhai Dharam Singh. Still, he attempted to deceive by promptly alerting the Batala police, intending to surround the area post-release. Despite this, Bhai Dharam Singh executed the operation in a manner that left both district police forces helpless, securing the successful release of the children.
Shaheed Bhai Sahib Singh (Brother)
In his final days, he encountered severe trials, which he endured with remarkable resilience. On 16 May 1992, his younger brother, Bhai Sahib Singh Kashtiwal, was apprehended by the police and subjected to brutal torture, including the gruesome act of hammering nails into his head, leading to his martyrdom on the same day. Despite the ruthless actions of the oppressors, Bhai Dharam Singh remained unwavering in his commitment and composure. Upon confirming Sahib Singh’s martyrdom through one of his associates sent to the Civil Hospital of Batala, Bhai Dharam Singh Kashtiwal managed to control his emotions.
The Arrest of Bibi Sandeep Kaur
Likewise, on July 21, 1992, Bhai Sahib’s wife, Bibi Sandeep Kaur ji, was arrested near Khalsa College in Amritsar. She had ventured there to inquire about a fellow Singh who had been apprehended by the police. During this period, authorities were ruthlessly exerting their power across Punjab, with police informants pervading every corner. Even ordinary actions cast suspicion, intensifying the already troubled environment. However, despite these challenging times, people continued to support the Kharkus by providing them with various forms of assistance.
Shaheedi- 28 December 1992
On December 28, 1992, Bhai Dharam Singh Kashtiwal had some business to attend to in Jalandhar. However, the two individuals he intended to meet in Jalandhar had already compromised with the police. Rumors were suggesting their meeting with Police Chief KPS Gill. It’s believed that even before Bhai Sahib reached Jalandhar, plainclothes police officers had begun tailing him. According to some other sources, when Bhai Dharam Singh met an associate in Jalandhar, two other men were also sitting on chairs near that person. They shake hands with Bhai Dharam Singh. As soon as Bhai Dharam Singh Kashtiwal sat on a chair after shaking hands, several commandos rushed from all directions and attacked Bhai Sahib, and captured him.
Despite his steadfast resolve, which had remained unshakable even in challenging situations, Bhai Dharam Singh endured this deceit with a pained smile. At this moment, he activated a glass-packed (waterproof) capsule containing cyanide by breaking it with his teeth, thus attaining martyrdom. The police intended to arrest him alive, but they were left with a lifeless body in their hands.
Following Bhai Dharam Singh Kashtiwal’s martyrdom, Sandeep Kaur was informed about his martyrdom by her father during a meeting at the jail. The local community was deeply saddened and mourned the loss, expressing their sentiments by acknowledging the tremendous loss of their protector. They prayed for the memories of such heroes to remain etched in the hearts of the people and for the spirit of the Panth to rise high.
–Purja Purja Kat Marae (2010), by Bhai Baljit Singh Khalsa
ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ
ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜੁਝਾਰੂ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਜਰਨੈਲ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ-ਜਬਰ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਨੂੰ ਠਲ੍ਹਨ ਲਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੱਖਾਂ ਗੁਰੂ ਕੇ ਲਾਲਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਅਰਪਣ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਵੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਪਤੰਗੇ ਵਾਂਗ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵੱਲ ਖਿੱਚੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਤਨੋਂ ਮਨੋਂ ਸੰਤ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਗਏ। ਆਪ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਦੱਸਣ ਮੁਤਾਬਿਕ ਆਪ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਰਦਾਸ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਿਤੋਂ ਪਿਸਤੌਲ ਲੱਭ ਜਾਵੇ।
ਮੁਢਲਾ ਜੀਵਨ
ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਦਾ ਜਨਮ ਮਾਤਾ ਸੁਰਜੀਤ ਕੋਰ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ, ਪਿਤਾ ਸ. ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਗੁਹਿ ਵਿਖੇ ਪਿੰਡ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ, ਤਹਿ ਬਟਾਲਾ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।
ਸੰਨ 1980 ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਕਲਾਸ ਕਰ ਕੇ ਆਪ ਮਾਰਕਫ਼ੈਡ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਆਪ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਬਿੱਟੂ ਅਤੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਰਧਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪ ਦਾ ਸੰਤਾਂ ਕੋਲ ਆਉਣ ਜਾਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਮੋਨੇ ਸਨ, ਪਰ ਸੰਤਾਂ ਨਾਲ ਮੇਲ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਅਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਹੋ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਆਪ ਅਤੇ ਆਪ ਦਾ ਦੋਸਤ ਜਸਬੀਰ ਸਿੰਘ ਬਿੱਟੂ ਚੋਲੇ ਪਾ ਕੇ ਪਿੰਡ ਆਏ ਤਾਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਮਖੌਲ ਸਮਝਿਆ, ਪਰ ਯਕੀਨ ਹੋ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਆਪ ਨੂੰ ‘ਬਾਬਾ` ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਆਪ ਨੇ ਕੁੱਲ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਹੀ ਮਾਰਕਫੈਡ ਵਿੱਚ ਡਿਊਟੀ ਕੀਤੀ। ਓਥੋਂ ਹੀ ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਜਾਣਾ
ਜੂਨ 1984 ਘਲੂਘਾਰੇ ਨਾਲ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਪਾ ਝੰਜੋੜਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਨਿੱਠ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲੱਗ ਗਏ। ਚਾਰ ਭਰਾਵਾਂ ਤੇ ਇੱਕ ਭੈਣ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੀ, ਉਹ ਪੰਥਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਲਾਮਤੀ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਿਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੁਦ ਪਏ।
ਅਰੰਭੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪ ਨੇ ਕਾਦੀਆਂ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਰਹੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਤੋਂ ਉਸ ਦਾ ਸਰਵਿਸ ਰਿਵਾਲਵਰ ਖੋਹ ਲਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਚਰਚਾ ਹੋਈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲਗੜ੍ਹ, ਬਾਬਾ ਗੁਰਮੇਜ ਸਿੰਘ ਢਿਲਵਾਂ ਤੇ ਭਾਈ ਮੱਖਣ ਸਿੰਘ ਛਿੱਥ ਆਦਿ ਸਿੰਘ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਹੀ ਸਿੰਘ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਇੱਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।
ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਨੂੰ ਚੈਲੰਜ
ਬਟਾਲਾ ਖੇਤਰ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਕੇ ਉੱਭਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਜੁਝਾਰੂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ, ਹੁਣ ਉਹ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਦਮਨ ਚੱਕਰ ਦਾ ਵੀ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਕੇ ਉੱਭਰਨ ਲੱਗਾ। ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਦੋਂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਬਟਾਲੇ ਦਾ ਐਸ. ਐਸ. ਪੀ. ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਹਿਟਲਰਸ਼ਾਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਖੋਰੂ ਪਾਉਣਾ ਅਰੰਭ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਉਸ ਨੇ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ੁਲਮ ਢਾਹੁਣਾ ਅਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਕੇ ਸਭ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ, ਭਾਈ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਦਬਕੇ ਮਾਰਦਾ ਪਿੰਡ ਦੇ `ਕੱਲ੍ਹੇ- ਕੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਖਸ ਨੂੰ ਕੁਟਾਪਾ ਚਾੜ੍ਹਦਾ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਸ ਨੇ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਕਰ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਅਚਨਚੇਤ ਹੀ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਆਏ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਥਿਆ ਸੁਣਾਈ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਚਿਰੋਕਣੀ ਰੀਝ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ। ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਲ ਰਣਨੀਤੀ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ਰੇਆਮ ਤਰੀਕ ਮਿਥ ਕੇ ਚੈਲੰਜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੈਂ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਪਿੰਡ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਵਾਂਗਾ, ਜੇ ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਤਾਂਘ ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ ਹੈ ਤਾਂ ਆ ਕੇ ਮਿਲ ਲਈਂ।’
ਮਿਥੇ ਹੋਏ ਦਿਨ ਆਪ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਉਂਦਾ ਨਾ ਦਿਸਿਆ ਤਾਂ ਆਪ ਨੇ ਲਾਊਡ ਸਪੀਕਰ ਰਾਹੀਂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਨੂੰ ਲਲਕਾਰਨਾ ਅਤੇ ਝਾੜਾਂ ਪਾਉਣੀਆਂ ਅਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਜਿਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਪੁਲਸੀਆ ਧਾੜਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਗਿਦੜ ਭਬਕੀਆਂ ਮਾਰਦਾ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਜੂਹ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਲਲਕਾਰੇ ਗੂੰਜਦੇ ਹੋਏ ਬੜੀ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ‘ਬਹਾਦਰ` ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਬੀਬੀਆਂ ‘ਤੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਕਰਕੇ ‘ਬਹਾਦਰ’ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੂਰਮੇ ਆਪਣੇ ਘੁਰਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੁਬਕੇ ਬੈਠੇ ਰਹੇ।
ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਇਹ ਜਥਾ ਮਿਥੇ ਹੋਏ ਦਿਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਵੀ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਫੋਰਸ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦਾ ਰਿਹਾ, ਤੇ ਫਿਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਡਰਦੇ ਹੋਏ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਤਕ ਵੀ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਪਿੰਡ ਦੀ ਹੱਦ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਕੀਤੀ।
15 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਫਿਰ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਫੋਰਸ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੜਿਆ ਤੇ ਭਾਈ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਦੇ ਜੱਦੀ ਘਰ ‘ਤੇ ਧਾਵਾ ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਦੇ ਘਰ ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਿਰਧ ਨਾਨੀ ਹੀ ਸੀ। ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਨੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਗਿਦੜ ਭਬਕੀ ਮਾਰੀ: – “ਬੁੜ੍ਹੀਏ, ਕਿੱਥੇ ਆ ਧਰਮਾ?” ਭਾਈ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਦੀ ਨਿਡਰ ਨਾਨੀ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ:- “ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਉਡੀਕਦਾ ਤੇ ਲਲਕਾਰੇ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਓਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਸੀ?” ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਮ ਝੁੰਜਲਾ ਉੱਠਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੁਜ਼ਦਿਲੀ ਨੂੰ ਜਬਰ- ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਹੇਠ ਲੁਕਾਉਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਖਤਿਆਰ ਕੀਤੀ।
ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਜੁਲਮ
ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਨਿਤ ਦੇ ਜਬਰ ਕਾਰਨ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਖਿੰਡ-ਪੁੰਡ ਗਿਆ। ਆਪ ਦੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਦਾ ਵਿਆਹ ਇਸੇ ਕਾਰਨ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਆਪ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾਵਾਂ ਤੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਆਮ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਕਈ-ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਉਹਨਾਂ ਉੱਪਰ ਥਾਣਿਆਂ ਅੰਦਰ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਪਰ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੁਹਿਕ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੇ ਹੋਏ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਦੇ ਗੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਾ- ਜਾ ਕੇ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਰਹੇ।
ਸੁਧਾਈ ਲਹਿਰ
ਬਟਾਲਾ ਦੇ ਚੱਕਰੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵ ਸੈਨੀਆਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਅੱਤ ਚੁੱਕ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਹੀ ਨਕੇਲ ਪਾਈ। ਜਿਸ ਚੱਕਰੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਨਗਰ ਕੀਰਤਨ ਲੰਘਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਕੁਝ ਕੁ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਪਿਛੋਂ ਹੀ ਉਹ ਚੱਕਰੀ ਬਜ਼ਾਰ ਪੰਜਾਬ ਬੰਦ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂਆਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਨਾਲ ਬੰਦ ਵੀ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਆਪ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾਹਰ ਸਨ! ਚੂਹਿਆਂ ਵਾਲੀ ਕੁੜਿੱਕੀ ਵਾਲੇ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਆਪ ਦੀ ਕੱਢੀ ਕਾਢ ਤਾਂ ਇੰਨੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੂਹੇ ਫੜਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੜਿੱਕੀਆਂ ਹੀ ਫੜਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੂਹਿਆਂ ਵਾਲੀ ਕੁੜਿੱਕੀ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਕਰਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਛਾਪੀ ਗਈ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਬੀ.ਐਸ.ਐਫ. ਦੀ ਚੋਰਾਂਵਾਲੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਚੌਂਕੀ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉਚੇਚਾ ਆ ਕੇ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ‘ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕਹੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ।’
ਨਵੀਂ ਨਵੀਂ ਆਈ ਸੀ.ਆਰ.ਪੀ. ਨੇ ਜਦੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਨਾ ਅਰੰਭਿਆ ਤਾਂ ਆਪ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਕੇ ਸੀ.ਆਰ.ਪੀ. ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੈਕ-ਪੋਸਟਾਂ ਤੇ ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤਮੰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਓ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੀ.ਆਰ.ਪੀ. ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਫੈਲ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਜੁਟਾ ਸਕੇ। ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੀ.ਆਰ.ਪੀ. ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗਸ਼ਤੀ ਦਲ ਤੇ ਜੇਕਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਹਮਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਸੀ.ਆਰ.ਪੀ. ਜਵਾਨ ਡਾਡਾਂ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ ਪੁਕਾਰ ਉਠਦੇ “ਅਰੇ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਹਮਾਰੇ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਬੋਂਚੇ ਹੈਂ…।”
ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ
ਮਿਤੀ 16-3-1989 ਨੂੰ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਸਾਰਚੂਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਕਿਸਾਨ ਸ. ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਬੀਬੀ ਰਵਿੰਦਰਜੀਤ ਕੌਰ ਉਰਫ਼ ਬੀਬੀ ਸੰਦੀਪ ਕੌਰ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਬੀਬੀ ਸੰਦੀਪ ਕੌਰ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਜੂਝਣ ਹਿੱਤ ਹੀ ਇੱਕ ਜੁਝਾਰੂ (ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ) ਨਾਲ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ ਤੇ ਸਿੱਖੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਨਾਲ ਮੋਢਾ ਜੋੜ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ।
ਅਜੇ ਆਪ ਦੇ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਚਿਰ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਆਪ ਅਤੇ ਸੰਦੀਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਯੂ.ਪੀ. ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸੁਭਾਸ਼ ਨਗਰ ਵਿਖੇ 5 ਮਈ 1989 ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਆਪ ਕੋਲ ਕੇਵਲ ਇੱਕ 455 ਬੋਰ ਦਾ ਰਿਵਾਲਵਰ ਤੇ 25 ਕਾਰਤੂਸ ਸਨ, ਪਰ ਇਸ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੇ ਸ਼ਸਤਰ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤਰਕੀਬ ਅਤੇ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਵੇਰੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਤੋਂ ਦੁਪਹਿਰੇ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਤਕ ਲਗਾਤਾਰ ਜੂਝਦੇ, ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਲੈਂਦੇ 11 ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਅਦ ਆਖਰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਘੇਰਾ ਤੋੜ ਕੇ ਬਚ ਨਿਕਲਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬ ਆ ਗਏ। ਇਹੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਪ ਦਾ ਸੰਦੀਪ ਕੌਰ ਉੱਪਰ ਇਹ ਯਕੀਨ ਬੱਝ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਆਪਣੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਖ਼ੁਦ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ।
ਦੁਰ ਦਰਸ਼ੀ ਸੋਚ
ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਜੂਝਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਅਹਿਮ ਦੌਰ ਵਿਚ ਕਈ ਮੌਕੇ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਆਏ ਜਦੋਂ ਆਗੂਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਗਲਤੀਆਂ ਨਾਲ ਲਹਿਰ ਕੁਰਾਹੇ ਵੀ ਪੈਣ ਲਗੀ ਪਰ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਅੰਦਰ ਲੋਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਫਿੱਕਾ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਜਦੋਂ ਤਕ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਅੰਦਰ ਰਹੇ, ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਜਜ਼ਬ ਕਰੀ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਤਾਕਤਾਂ ਉਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਨਸੋਅ ਤਕ ਵੀ ਲੈਣੋਂ ਅਸਫਲ ਰਹੀਆਂ।
ਆਪ ਦੀ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਨੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਏ ਨੌਜੁਆਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਰੂਪੋਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਆਪ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਾਥੀ ਕਾਲਜਾਂ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ। ਵੈਸੇ ਆਪ ਦਾ ਗਰੁਪ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਘੇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਦੀ ਯੁੱਧ-ਕਲਾ
ਇੱਕ ਵਾਰ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਕਾਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸਿੰਘਾਂ ਸਮੇਤ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਲਾਡੋਵਾਲ ਨੇੜੇ ਪੁਲਿਸ ਨਾਕੇ ਤੇ ਆਪ ਦੀ ਗੱਡੀ ਰੋਕ ਲਈ ਗਈ। ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੱਡੀ ਸਮੇਤ ਲਾਡੋਵਾਲ ਪੁਲਿਸ ਚੌਂਕੀ ਲੈ ਗਏ। ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਰਿਟਾਇਰਡ ਪੁਲਿਸ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਦਾ ਲੜਕਾ ਦੱਸਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਘਰ ਆਪ ਦੀ ਠਾਹਰ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਚੌਂਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਇਜਾਜ਼ਤ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਡੈਡੀ’ ਕਹਿ ਕੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤੇ ਕੋਡ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀ ਗੇਲ ਸਮਝਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਆਇਆ ਤੇ ਚੌਂਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਨੂੰ ਛੁਡਾ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ। ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲਗਾ ਕਿ ਰਿਟਾਇਰਡ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਦਾ ਲੜਕਾ ਬਣਿਆ ਇਹ ਸੱਜਣ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਸੀ।
ਐਸ.ਪੀ. (ਡੀ) ਸੰਗਰੂਰ ਕੇਸ
ਆਪ ਦੇ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਭਾਈ ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਪਟਿਆਲਾ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਛੁਡਾਉਣ ਲਈ ਆਪ ਨੇ ਸੰਗਰੂਰ ਦੇ ਐਸ. ਪੀ. (ਡੀ) ਦਾ ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਅਤੇ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹ ਗੱਲਬਾਤ ਚਲ ਹੀ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਆਪ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਭਾਈ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿ ਹੁਣ ਐਸ. ਪੀ. ਦੇ ਬਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਛਡਿਆ ਜਾਵੇ, ਆਪ ਸੰਗਰੂਰ ਗਏ ਆਪ ਸੰਗਰੂਰ ਗਏ। ਓਥੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਗਰੂਰ ਦੇ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਗਏ, ਆਪ ਦੀ ਕਾਰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਰੋਕ ਲਈ ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਥਾਣੇ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਕਾਰ ਬੈਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ।
ਬੈਕ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੇ ਕਾਰ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਕਣਕ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲੱਗੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਫਸਾ ਦਿੱਤੀ। ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਬੱਸ ਰੋਕ ਕੇ ਕੁਝ ਸਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਰ ਬਾਹਰ ਕਢਵਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਆਪ ਨੇ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਸਵਾਰੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਤੇ ਘਰ ਦੱਸ ਕੇ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਦੋ ਸਿੰਘ ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਕਾਰ ਤੇ ਨਿਕਲੇ ਸੀ ਉਹ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਏ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਸਵਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ।
ਆਪ ਦੇ ਕੋਲ ਇਸ ਵੇਲੇ ਐਸ.ਡੀ.ਓ. ਦਾ ਪਛਾਣ ਪੱਤਰ ਸੀ। ਆਪ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਆਪ ਇੱਕ ਗਜ਼ਟਿਡ ਅਫਸਰ ਹਨ, ਪਰ ਆਪ ਦੇ ਸਾਥੀ ਅਤੇ ਆਪ ਦੇ ਬਿਆਨ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਆਪ `ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਏਨੇ ਚਿਰ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਦੇ ਸਾਥੀ ਭਾਈ ਮਾਧਾ ਸਿੰਘ ਬੱਬਰ ਨੇ ਐਸ. ਪੀ. ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਲੜਕੇ ਤੇ ਲੜਕੀ ਲਈ ਅੱਜ ਕਾਰ `ਚੋਂ ਫੜੇ ਗਏ ਦੋ ਸਿੰਘ ਹੀ ਛੱਡ ਦੇਵੇ, ਹੋਰ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦੇ। ਐਸ.ਪੀ. ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮੰਗ ਮੰਨਣ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰ ਸਾਂ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਮੰਗਾਂ ਰੱਖ ਰਹੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ‘ਤੇ ਹੀ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਉਂ ਤਿਆਰ ਹਨ? ਉਹ ਸਮਝ ਗਏ ਕਿ ਇਹ ਸਿੰਘ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।
ਅਖੀਰ ਆਪ ਨੂੰ ਤਸ਼ੱਦਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਆਪ ਨੇ ਕੁਝ ਨਾ ਦੱਸਿਆ। ਪਰ ਭਾਈ ਮਾਧਾ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਹਾਂ। ਐਸ. ਪੀ. ਬੜੀ ਕਸੂਤੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ। ਏਨਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਹੱਥ ਆਇਆ ਵੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਕਲੇਜਾ ਫਟਦਾ ਤੈਨੂੰ ਛੱਡਣ ਲੱਗੇ, ਤੂੰ ਪੰਜਾਹ ਲੱਖ ਦਾ ਇਨਾਮੀ ਐਂ।”
ਐਸ.ਐਸ.ਪੀ. ਨੇ ਫਿਰ ਵੀ ਚਲਾਕੀ ਖੇਡੀ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਓਧਰੋਂ ਬਚੇ ਛੁਡਵਾ ਦਿਓ ਇਧਰੋਂ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਆਂ। ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਉਸ ਐਸ.ਪੀ. ਦੀ ਚਲਾਕੀ ਤਾੜ ਗਏ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ- “ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਐ, ਹਕੀਕੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਬਚੇ ਮੈਂ ਆਪ ਜਾ ਕੇ ਛਡਣੇ ਆਂ।” ਅਖੀਰ ਫਸੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਐਸ. ਪੀ. ਮੰਨ ਗਿਆ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਚਲਾਕੀ ਇਹ ਖੇਡੀ ਗਈ ਕਿ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਹੀ ਬਟਾਲਾ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸੇ ਹੀ ਕਾਰਨ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਬਟਾਲਾ ਪੁਲਿਸ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸੰਗਰੂਰ ਆ ਗਈ।
ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਕੀਮ ਸੀ ਕਿ ਬੱਚੇ ਛੁੱਟ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਕੇ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਿਰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ, ਪਰ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਨੇ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਕਿ ਦੇਹਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਹੱਥ ਮਲਦੀ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈ ਤੇ ਆਪ ਐਸ.ਪੀ. ਦੇ ਬਚਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ ਆਪਣੇ ਟਿਕਾਣੇ `ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।
ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ (ਭਰਾਤਾ)
ਅਖੀਰਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਆਪ ਨੂੰ ਲਈ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਝਟਕੇ ਲਗੇ ਜਿੰਨਾ ਨੂੰ ਉਹ ਬੜੇ ਸਹਿਜ ਭਾਅ ਨਾਲ ਸਹਾਰ ਗਏ। 16 ਮਈ 1992 ਨੂੰ ਆਪ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਤੇ ਅਥਾਹ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕਰਦਿਆਂ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿੱਲ ਠੋਕ-ਠੋਕ ਕੇ ਉਸੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਦਾ ਇਹ ਜ਼ੁਲਮ ਆਪ ਨੂੰ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਥਿੜਕਾ ਸਕਿਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੰਜਮ ਤੋਂ। ਆਪ ਨੇ ਬਟਾਲਾ ਦੇ ਸਿਵਲ ਹਸਪਤਾਲ ‘ਚ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਭੇਜ ਕੇ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਪੂਰੇ ਸੰਜਮ ਵਿੱਚ ਰਹੇ।
ਬੀਬੀ ਸੰਦੀਪ ਕੌਰ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਤੀ 21 ਜੁਲਾਈ 1992 ਨੂੰ ਆਪ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੰਦੀਪ ਕੌਰ ਜੋ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਫੜੇ ਗਏ ਇੱਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਕਰਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਈ ਸੀ, ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਈ ਗਈ। ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਪੱਤਾ-ਪੱਤਾ ਤਾਂ ਕੀ, ਹਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਤਕ ਸ਼ੱਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉੱਪਰੋਂ ਆਈਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਤਾਂਡਵ ਨਾਚ ਅਰੰਭ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਘਰ `ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਵੀ ਪੈ ਕੇ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਉਸ ਘਰ `ਤੇ ਕਹਿਰ ਟੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਬਿਖੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਦੀ ਓਟ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਈ ਰੱਖੀ।
ਸ਼ਹੀਦੀ -28 ਦਸੰਬਰ 1992
ਪਰ ਕਿਸੇ ਚਾਰ-ਦੀਵਾਰੀ ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ ਰਹਿਣਾ ਕਿਸੇ ਸੰਘਰਸ਼ਸ਼ੀਲ ਜਰਨੈਲ ਨੂੰ ਗਵਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। 28 ਦਸੰਬਰ 1992 ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਜਲੰਧਰ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਆਪ ਨੇ ਵਾਰੋ-ਵਾਰ ਜਲੰਧਰ `ਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਨਜ਼ਦੀਕੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਸੀ, ਉਹ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਮਿਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਚਰਚਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੇ.ਪੀ.ਐਸ. ਗਿੱਲ ਨਾਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਆਸ ਹੈ ਕਿ ਜਲੰਧਰ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਿਵਲ ਕਪੜਿਆਂ ‘ਚ ਪੁਲਿਸ ਆਪ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਸੂਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਜਦੋਂ ਜਲੰਧਰ ‘ਚ ਇੱਕ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਉਸ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਕੋਲ ਦੋ ਹੋਰ ਓਪਰੇ ਬੰਦੇ ਵੀ ਕੁਰਸੀਆਂ `ਤੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੱਥ ਮਿਲਾਇਆ। ਹੱਥ ਮਿਲਾ ਕੇ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਜਿਉਂ ਹੀ ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਬੈਠੇ, ਇੱਕ ਕਮਰੇ `ਚੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਿਕਲ ਕੇ ਕਈ ਕਮਾਂਡੋ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰਿਓਂ ਆਪ ਉੱਪਰ ਟੁੱਟ ਪਏ ਤੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ।
ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਘੇਰਿਆਂ ‘ਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਅਡੋਲ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਸੰਜਮੀ ਜਰਨੈਲ ਇਸ ਗ਼ਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਪੀੜ ਭਰੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਨਾਲ ਸਹਾਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਮੋਕੇ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਫ਼ੋਰਸਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਖਰੀ ਮਾਤ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਕੱਚ ਵਿੱਚ ਪੈਕ ਕੀਤਾ (ਵਾਟਰ ਪਰੂਫ਼) ਕੈਪਸੂਲ ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਾਇਆਨਾਈਡ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਦੰਦਾਂ ਨਾਲ ਤੋੜ ਲਿਆ ਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਪਿਰਮ-ਪਿਆਲਾ ਪੀ ਲਿਆ।
ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਾ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਧਾਰ ਕੇ ਆਈ ਜਾਬਰ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਹੱਥ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਿਰਜਿੰਦ ਸਰੀਰ ਹੀ ਆਇਆ, ਆਪ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦ ਆਤਮਾ ਉਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਪੈ ਗਈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਹਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪਿੱਛੋਂ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਛੱਡ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਸੰਦੀਪ ਕੋਰ ਦੇ ਦੱਸਣ ਮੁਤਾਬਕ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਕਾਸ਼ਤੀਵਾਲ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬੀਬੀ ਸੰਦੀਪ ਕੌਰ ਨੂੰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕ ਇੰਨੇ ਗ਼ਮਗੀਨ ਸਨ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਆਪ ਜਾ ਕੇ ਘਰ-ਘਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦੇਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਅੱਗੋਂ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕ ਰੋਂਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਨਿਆਸਰੇ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਲੋਕ ਨਾਇਕਾਂ ਦੀਆਂ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਸਾਂਭੀਆਂ ਪਈਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਵੇ ਤੇ ਉਹ ਪੰਥਕ ਅਣਖ ਦਾ ਝੰਡਾ ਉਹਨਾਂ ਯੋਧਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ‘ਤੇ ਝੁਲਾਈ ਰੱਖਣ।
–ਪੁਰਜਾ ਪੁਰਜਾ ਕੱਟ ਮਰੇ (2010), ਭਾਈ ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ
